Nationale Zeurpartij weer in de rui

Ja, het was een Fatsoenlijke Man, behalve dan voor al die vluchtelingen die hij als staatssecretaris het land uit liet werken, of voor degenen die nog steeds last hebben van door hem doorgevoerde vreemdelingenwet.. Nee, hij kon het ook niet helpen dat hij niet scoorde als oppositieleider. Ja, zijn vertrek was onvermijdelijk geworden. Nee, het was niet de goede man op de goede plek. Ja, nee, ja, nee, bla bla bla bla en nog eens bla. Het mag duidelijk zijn, de Nationale Zeurpartij, onder beleefd gezelschap nog de PvdA genoemd, zit weer in de rui, al wordt nu niet het ideologische verenpak maar de leider ingeruild. Het is niet verschrikkelijk belangrijk, het vertrek van Cohen als PvdA-leider. Het biedt echter wel een aardig aanknopingspunt voor wat onaardige observaties.

De koppen waarmee kranten filosoferen over De Opvolging zijn een tikje gezwollen. Volkskrant: “Waarom wacht de PvdA toch op een Verlosser?” Ja, waarom eigenlijk? Trouw: “Wie redt de sociaaldemocratie in Nederland?” Verlossing, redding: de sociaaldemocratie druipt weer eens van de (on)heilsverwachting. De vraag naar redding van de sociaaldemocratie is intussen niet geheel oninteressant, zij het misschien niet op de wijze waarop het journalistendom in dagbladen en TV-programma’s dat bedoelt.

Kan de sociaaldemocratie nog gered worden? Natuurlijk! Sterker nog: die redding is op korte termijn verzekerd, zelfs al zou de opvolger van Cohen een brievenbuspissende PVV-er zijn. De sociaaldemocratie is al jaren springlevend, in de vorm van de rivaliserende Socialistische Partij die ook deze week weer de grootste partij in de peilingen is. Sociaaldemocratie is immers te omschrijven als een stroming die, binnen de kaders van de liberale democratie, het kapitalisme bewoonbaarder wil maken voor brede lagen mensen aan de onderkant, de arbeidersklasse en dergelijke. In oud spraakgebruik: ‘de verheffing des volks’, maar bínnen de gebaande wegen, door parlementaire en bestuurlijke arbeid.

Vroeger zat daar nog iets van het idee bij dat het kapitalisme al doende kan worden wéghervormd, en bij de SP zie je dat af en toe nog terug. Maar de overheersende gedachte is toch eerder: het kapitalisme mag blijven bestaan om welvaart te genereren; de sociaaldemocratie zorgt ervoor dat die welvaart wat minder oneerlijk wordt verdeeld, en dat er ook op het welzijn wordt gelet, van héél de bevolking en niet enkel van de elite. Dát is sociaaldemocratie: hervormingspolitiek in de richting van iets meer sociale gelijkheid en rechtvaardigheid.

Welnu, er ís een partij die dat min of meer consistent probeert, en dat is dus de SP. De PvdA valt juist op omdat het in woorden nog wel aan klassieke sociaaldemocratische waarden en doelen refereert, maar in de praktijk in beleidskeuzes nauwelijks van CDA en D66 is te onderscheiden. Omdat ze in haar sociaaldemocratische profiel dus inconsistent is geworden. Bij de SP klopt de taal nog bij de praktische politieke vertaling ervan. Dat je ook op de SP-manier niet wérkelijk een breuk met het kapitalisme brengt, en dat de SP, hoe meer en langer ze bestuurt, hoe meer PvdA-trekjes krijgt, is waar maar nu even niet de kwestie. Er is een sociaaldemocratie in dit land, en de aanvoerder ervan heet Emiel Roemer.

Er is een tweede, fundamentelere reden waarom de sociaaldemocratie helemaal niet in de gevarenzone zit, en dus geenszins ‘gered’ hoeft te worden, laat staan ‘verlost’. De huidige maatschappij produceert sociaaldemocratische opvattingen op immense schaal, doodgewoon door de manier waarop die maatschappij werkt. We leven in een maatschappij van grote ongelijkheid tussen arm en rijk. De meerderheid hoort níét bij de rijke top, de meerderheid wéét dat, heeft er last van, vindt het niet leuk. Een flink deel van die meerderheid wil daarin verandering aanbrengen, de ongelijkheid verminderen – het klassieke sociaaldemocratische doel. En verreweg de meeste mensen die dat doel beamen, hebben de hoop en het verlangen dat dit doel dichterbij kan komen met klassiek sociaaldemocratische middelen, op relatief pijnloze weg, door te stemmen, door leiders vertrouwen te schenken om lobby- en bestuurswerk, uiteindelijk regeringswerk, te doen om in de richting van het doel te bewegen, níét door de riskante maar volgens mij noodzakelijke weg van directe actie en revolutionaire omvorming.

Het bestaan van een liberale democratie met burgerlijke vrijheden – binnen grenzen, maar die zijn bepaald ruimer dan in 1840 en ook ruimer dan in Syrië of Bahrein – versterkt de droom van een vreedzame, parlementair/ bestuurlijke weg naar een maatschappij met meer gelijkheid. Dat die weg hooguit bescheiden veranderingen oplevert, dat fundamentele omvorming van het systeem zo niet te krijgen is, het is hier nu even niet relevant. Veranderingswil naar meer gelijkheid, gecombineerd met mogelijkheden tot legale veranderingen tot op zekere hoogte – dát maakt het idee van sociaaldemocratische politiek tot iets dat als vanzelfsprekend keer op keer opduikt. En waar de legale wegen ontbreken, is het streven naar die legale wegen – vrije verkiezingen, een liberale staatsvorm – een kenmerkend aspect van bewegingen tegen dictatuur.

Sociaaldemocratie, in de zin van hervormingsstreven langs gebaande vreedzame wegen, is dan ook een soort default option voor oppositionele politiek, zeker in burgerlijke democratieën, maar ook in veel dictaturen. Zo werkt de maatschappij, zo reageren mensen op de structuren ervan, zo hanteren mensen de beperkte democratische rechten en mechanismen die het kapitalisme heeft ingebouwd of getolereerd, om fundamenteler veranderingsverlangen in te tomen. Hef zowel SP als PvdA op, en dat sociaaldemocratische doel zal meteen door nieuwe politieke formaties naar voren worden gebracht. De sociaaldemocratie overleeft echt wel, in oude of licht vernieuwde vormen en gedachten.

Tragisch genoeg is echter die default option geen hoopgevende optie. De droom van meer gelijkheid kan langs wegen van wetgeving en bestuur hooguit een heel klein beetje dichterbij komen, en dan ook nog maar tijdelijk. Omdat dit sociaaldemocratische idee het economische stelsel gezond wil houden – dáár komt in de redenering de rijkdom vandaan die zij zo aardig willen verdelen – zullen ze het kapitalistische economische stelsel ook beschermen, dat wil zeggen: doen wat de eisen van winstgevendheid en concurrentiekracht nodig maken. Die eisen staan echter, naarmate crisis hardnekkiger en dieper wordt, steeds harder haaks op dat sociaaldemocratische gelijkheidsstreven. Ook PvdA-ers kiezen dan voor bezuinigingen, loon’matiging’ en zo meer. De loyaliteit aan het kapitalisme botst, altijd al maar hoe langer hoe meer, met het streven naar een maatschappij van meer sociale rechtvaardigheid. Sociaaldemocratische politici hanteren het verlangen naar die rechtvaardigheid om steun te verwerven. Ze gebruiken die steun vervolgens om een beleid door te helpen drukken dat die rechtvaardigheid opzij duwt.

Dat verklaart niet alleen waarom juist de PvdA tot Nationale Zeurpartij is geworden, een club die het één zegt in oppositie, het ander doet als ze regeert, een partij waartegen het nog makkelijker scoren is dan tegen gewoon rechts. Immers; van de VVD wéét je dat ze het zakkenvullen ter wille is. De PvdA doet alsof ze anders is, maar is dat in de praktijk niet. Dat maakt het voor rechts en extreemrechts vaak ook makkelijk om sociaaldemocraten onder vuur te nemen met stereotypes als ‘links lullen en rechts vullen’. Teveel PvdA-kopstukken voldoen aan dat stereotype, en belangrijker: het streven om ‘naar links’ te willen op basis van een economie die alles ‘naar rechts’ stuurt, brengt deze tegenstrijdigheid naar boven, zoals mollen molshopen naar boven brengen. Geen zorgen, beste PvdA-bestuurders, jullie SP-concurrent zal op termijn steeds meer aan hetzelfde euvel lijden, en doet dat op plaatselijk bestuursniveau al enigszins. Het is niet de persoonlijkheid van politici, maar een fatale fout in het sociaaldemocratische denken en doen, die dit genereert en vrijwel garandeert. Denksystem error, zogezegd. Dit systeem moet worden afgesloten.

Deze tegenstrijdigheid maakt de sociaaldemocratie zo enorm nuttig voor het kapitalisme en haar heersende klasse: de droom van rechtvaardigheid wordt gebruikt, gemanipuleerd, om steun te vinden voor een beleid en een systeem die deze rechtvaardigheid blokkeren. Sociaaldemocratie is daarmee een uitdrukking van veranderingswil én een belangrijk hulpmiddel om die verandering te voorkomen. Als het kapitalisme geen sociaaldemocratie kende, zou het die – voor haar eigen gezondheid – maar beter kunnen uitvinden. De vraag over redding en verlossing van de sociaaldemocratie komt hiermee in een ander daglicht te staan. Niet zozeer: wie redt de sociaaldemocratie, wie is de nieuwe verlosser? Maar: hoe verlossen wij ons van die sociaaldemocratie, hoe doorbreken wij haar greep, hoe zorgen we ervoor dat niet langer sociaaldemocratische gedachten en houdingen de default option zijn van al diegenen die zo terecht verlangen en streven naar een rechtvaardige maatschappij? Hoe brengen we het streven naar vrijheid, solidariteit en sociale gelijkheid – het streven dat de sociaaldemocratie tegelijk beaamt én blokkeert – daadwerkelijk dichterbij?