De tramstaking waarover dit artikel gaat is van 1955. Een tijd terug dus. Maar ook toen, of juist toen, kwamen mensen in verzet omdat het hen de keel uit kwam, altijd maar alles te moeten slikken. Dat is op dit moment in Frankrijk aan de orde. Een groot deel van de Franse bevolking is het zat. Vandaag, 10 september 2025, brengen zij hun verzet tot uitdrukking naar aanleiding van de oproep ‘Peuple debout’ (Mensen, kom in verzet). In het hele land protesten en wegblokkades… [hier het liveblog van Le Monde]
Die tramstaking van 1955 is een vooral lokale aangelegenheid, waarover onlangs een boek verscheen van Harrie Lindelauff & Jaap Hooiveld, getiteld De vergeten staking van Amsterdam – vijf roerige dagen in het voorjaar van 1955. André de Raaij (AJvdK) heeft dat als leidraad genomen om dit lokale verzet uit de doeken te doen. Voor het historisch bewustzijn; zie hieronder. [ThH]
De mensen van de Amsterdamse tram kenden hun hoogtepunt: de Februaristaking. Nog tijdens de bezetting viel ook het dieptepunt, dat evenzeer te denken geeft over de rol van de werker. Het is gedocumenteerd in De verdwenen stad van Willy Lindwer en Guus Luijters. 48.000 van de 58.000 vermoorde joodse Amsterdammers werd met een tram van de Gemeentetram Amsterdam, nog tijdens de bezetting herdoopt tot Gemeente Vervoerbedrijf, naar een treinstation vervoerd. De ritten werden vergoed. Tijdens de bezetting kreeg lijn 3 een kortstondig eindpunt in de Transvaalbuurt, waar veel Joden woonden. Deze opmerkelijke verbinding wordt in de geschiedenis van het trambedrijf alleen genoemd, en het is en blijft merkwaardig dat een verklaring ontbreekt en dat deze verbinding nooit meer gebruikt is na de bezetting. 1)
Het Gemeente Vervoerbedrijf (GVB) had voor, tijdens en na de bezetting steeds dezelfde directeur. Dat kon blijkbaar zo gaan. Wat opvalt in de geschiedenis van het bedrijf is dat er lang werd vastgehouden aan oud materieel en dat er ook gebrekkig onderhoud werd gepleegd. Dit valt of viel evenwel onder de verantwoordelijkheid van de gemeenteraad, die ook over de lijnvoering ging. In 1950 reden voor het laatst de trams uit de begintijd van de elektrificatie, bijna een halve eeuw later dus. Ter vervanging van dit materieel werden zestig half modern aandoende motorwagens en vijftig bijwagens ingezet, de drieassers, die met typerend Nederlandse gierigheid nogal eens voorzien werden van de motoren van de afgedankte wagens zodat veel van deze nieuwe trams zich tamelijk sukkelend door de stad bewogen.
Achterblijvende lonen, stagnerende classificatie, te vaak kop-staartdiensten (ochtend- en avondspits met een tijdruimte ertussen waar je net niets aan had), gevoegd bij het gebrekkige onderhoud – het was een mengsel dat vroeg om uitbarsting. De rooms-rode regering hield vast aan geleide loonpolitiek, opslag was eigenlijk uit den boze (in het particuliere bedrijfsleven werd daar niet de hand aan gehouden, maar overheidspersoneel hield het nakijken). Dan was er de getemde en dus “erkende, bonafide” vakbeweging, nauw verbonden aan de regeringspartijen: NVV voor de PvdA, KAB voor de KVP, CNV voor ARP en CHU. Maar bij het Amsterdamse overheidspersoneel was de Nederlandse Bond van Overheidspersoneel, NBOP, sterk vertegenwoordigd. Deze bond maakte deel uit van de Eenheids Vakcentrale (EVC), door de Communistische Partij Nederland overheerst maar zeker niet geheel verbonden aan deze partij, en die bond was niet erkend of bonafide beoordeeld. Hij speelde geen rol bij het afsluiten van cao’s, en opmerkelijk genoeg had de bond geen weerstandskas.
In oktober 1953 was er al eens een “modelactie” bij de tram gevoerd – minimale hoeveelheid passagiers toegelaten en stoppen bij allerlei punten waar anders niet gestopt zou worden. De gemeente, overheerst door de PvdA en confessionelen, was niet geïnteresseerd in de eisen van het personeel. De onvrede betrof vooral de gebroken diensten en de moeilijkheden die het personeelstekort met zich meebrengt bij het opnemen van verlof. Maar de bom van onvrede barstte pas echt op 31 maart 1955. Het personeel van de tram ging als eerste in staking, gevolgd door de buschauffeurs en de schippers van de IJveren – en het overzicht van de gemeentebedrijven |(of mag ik het gemeentelijke voorzieningen noemen?) waarnaar de staking zich uitbreidde laat zien wat er op dat gebied verloren is gegaan. De Stadsreiniging, Publieke Werken, Gemeentelijk Energiebedrijf, Haven- en Handelsinrichtingen, Gemeentelijke Waterleiding en Dienst Was-, Schoonmaak-, Bad- en Zweminrichtingen. Het verpatsen van deze bedrijven bracht als voordeel met zich mee dat het personeel niet meer de status van ambtenaar had. Een zo uitgeklede overheid, wat vinden anarchisten er van?
Sinds de beruchte worgwetten van 1903 was het ambtenaren verboden te staken. De reactie van de “bonafide” bonden en de bijbehorende partijen was – inclusief en misschien vooral bij de PvdA – het afwijzen van de staking en ook het doorbreken van de geleide loonpolitiek die het toegeven aan de eisen zou hebben ingehouden. Het leger werd ingezet om trams en bussen te laten rijden, de marine om de veren in de vaart te houden. Het Amsterdamse publiek wees in meerderheid het gebruik maken van deze gewelddadige stakingsbreking af.
De staking verliep na een paar dagen. De bond die er achter stond, de NBOP, verbonden aan de EVC, moest met inzamelingen de lokalen van de stakingsbijeenkomsten bekostigen en voorzien in het levensonderhoud van de gezinnen van stakers. Het gemeentebestuur gaf niet mee, en de afloop bracht ontslag van prominente stakers, onder wie verscheidene Februaristakers. De Binnenlandse Veiligheidsdienst had de communisten onder de stakingsleiders in beeld. O ja, en er was er een die geen CPN-er was maar volgeling van Ferdinand Domela Nieuwenhuis, zowaar, maar wel lid van de gesmade bond van overheidspersoneel.
Het was geen overwinning maar er werd wel veel nieuw personeel aangetrokken, er werd iets meer gedaan aan onderhoud van de trams en in 1957 werd met de gelede tram een begin gemaakt van het buiten dienst stellen van het vooroorlogse materieel. Het stakingsverbod voor ambtenaren is in 1980 opgeheven en de terugkeer van de CPN in het college van B&W leidde op den duur tot eerherstel van de ontslagen stakers – voor menigeen te laat.
Een persoonlijke noot. In de afdeling Amsterdam van de Federatie van Vrije Socialisten was een man van middelbare leeftijd die nog had meegedaan aan de staking. Nee, het was niet de volgeling van Domela als bovenvermeld, die heette Gerard de Vente. Ik weet niet of ik de naam van die andere anarchistische staker kan vermelden. Misschien was dit wel de laatste staking van belang waarbij anarchisten in Nederland een belangrijke rol speelden.
Ik was nog niet lang tevoren uit de kast gekomen als tramseksueel, zoals we werden aangeduid in de remise en vanuit dat standpunt en benieuwdheid naar de rol van anarchisten bij de staking bracht het mij er bij het afronden van een werkgroepenreeks gewijd aan de arbeidersbeweging toe mijn interesse in de staking als scriptie-onderwerp aan te kondigen. Jan Pieter Vorsteveld, medestudent, zei dat hij dat een heel interessant idee vond. Daar ging hij werk van maken. Heb ik hem op een idee gebracht? Hij heeft er zijn scriptie aan gewijd en deze wordt rijkelijk geciteerd in het boek van Lindelauff en Hooiveld ter gelegenheid van de zeventigste verjaardag van de staking. Ik moest een ander onderwerp zoeken. Hoe het ook zij, het heeft zo moeten lopen. En de vergeten ernstige staking is uit de vergetelheid gebracht.
Wel wil ik de schrijvers er op wijzen dat een “potwagen” niet zomaar een tramwagen is, maar een tram die personeel na de beëindiging van de dienst vervoerde. Tja, ik heb een stand op te houden…
– Harrie Lindelauff & Jaap Hooiveld, De vergeten staking van Amsterdam – vijf roerige dagen in het voorjaar van 1955. [Amsterdam:] Van Gennep, 2025. 186p., €19,55
1) Ik heb inmiddels De verdwenen stad gelezen, en mijn verdenking ten aanzien van het Krugerplein wordt er in bevestigd. Er zijn tramtransporten van Joden uitgevoerd vanuit de Transvaalbuurt, waar veel Joden woonden. De verlegging van lijn 3 was faire bonne mine à mauvais jeu…
- Eerder verschenen bij Libertaire Orde
- Omslag zelf gefotografeerd
