Mary Wollstonecraft is zowel in haar leven als in haar ideeën radicaal. Zij bestrijkt de tweede helft van de 18e eeuw als een essentiële figuur van het feministische denken van de Verlichting. Als oorspronkelijke analytica van haar eeuw ziet zij in de Franse Revolutie de perfecte kans voor vrouwen om zichzelf te bevrijden uit de ketenen van tradities en patriarchaat. Centraal in deze onderneming staan voor haar: de strijd voor gendergelijkheid, de beoefening van kritisch denken door middel van onderwijs en het einde van het tot slaaf maken van instituties’. Zo vat de Franse auteure Coline Berkesse, in haar boekbespreking, de ideeënwereld van Mary Wollstonecraft samen. De titel van het besproken boek luidt Wollstonecraft, Le féminisme des Lumières (Wollstonecraft, Het feminisme van de Verlichting). Het is geschreven door de Franse politicoloog Amirpasha Tavakkoli, docent aan Sciences Po Paris. De bespreking verscheen op de site Le Comptoir, zie hier.
Amirpasha Tavakkoli schreef een heldere en synthetische biografie van deze weinig bekende persoonlijkheid uit het westerse feminisme. Mary Wollstoncraft was een oorspronkelijke en inspirerende persoonlijkheid, een vrouw verliefd op vrijheid, die in de onrust van haar eeuw de vruchtbare grond ziet voor de emancipatie van vrouwen en, breder, van alle wezens die met rede zijn begiftigd, waardoor onderwijs haar credo is geworden. Hieronder het vervolg van de boekbespreking van Coline Berkesse. [ThH]
In alle opzichten uitzonderlijk
Vloeiend en helder sluit het boek over Wollstonecraft volledig aan bij de geest van de collectie ‘Le bien commun’ van de Parijse uitgeverij Michalon. In die collectie zitten al een tiental portretten van mensen die sterk zijn in hun ideeën en hun resonantie met onze tijd. Nu is het dus de beurt aan een pionier van het feminisme in Engeland, die de basis vormde van de feministische strijd van de 19e en 20e eeuw. Zonder te beweren uitputtend te zijn, dompelt het boek ons onder in het leven van Wollstonecraft, haar strijd en haar gedachtengoed, en geeft het haar de plaats terug die zij verdient in het filosofische en revolutionaire universum van de Europese Verlichting, veel overvloediger en contrastrijker dan je zou denken.
Mary Wollstonecraft is in alle opzichten uitzonderlijk. Deze assertieve en moedige persoonlijkheid, is helderder en optimistischer dan haar dochter Mary Shelley of haar echtgenoot, William Godwin. Overigens hielp de laatste haar nagedachtenis te bestendigen, wat betekent dat zij zonder hem achter de horizon verdwenen zou zijn. Ze werd in 1759 in Londen geboren en verliet al heel vroeg het gezin om haar verlangen naar onafhankelijkheid te omarmen, in een tijd waarin het lot van een vrouw in hokjes verdeeld was. Het feit blijft dat het mogelijk bleek, met veel opofferingen en moeilijkheden, om aan deze toestand te ontsnappen! Ze werd gouvernante, opende een school, vertrok in 1785 naar het vasteland van Europa en vestigde zich in 1792 in Parijs. Gevormd door haar bijeenkomsten en haar lezingen durfde ze de pen ter hand te nemen in een tijd waarin vrouwen wel schreven, maar veelal ten koste van hun reputatie en de spottende blik van mannen, de zelfbenoemde houders van kennis en goede smaak.
Zij ontplooide zich als oorspronkelijk en vernieuwend, mede vanwege haar eruditie en de onafhankelijkheid van haar denken. Ze las filosofen als Locke en verdiepte zich in hun concepten, educatieve handleidingen en romans. Zeker, het onderwijs aan meisjes wachtte niet tot de 18e eeuw om de belangstelling van auteurs te trekken, hoewel sommigen, zoals Defoe, haar verdedigden.
Zeer vooruitstrevend als ze was, formuleerde Wollstonecraft in haar werk kritiek op de traditionalistische Engelse samenleving en haar instellingen (school, huwelijk). Ze riep op tot gemengd onderwijs gebaseerd op kritisch denken en de rede, een springplank naar emancipatie. Hierin plaatste zij zich in het kielzog van het Lockeaanse denken, volgens welke dezelfde opleiding het mogelijk zou maken dezelfde vaardigheden te ontwikkelen en daardoor denk- en politieke onderwerpen te bedenken. Op dezelfde manier aarzelde ze niet om kritiek te leveren op de conservatieve standpunten van een Rousseau die er voorstander van was vrouwen tot de huiselijke sfeer te beperken. Volgens Mary namen vrouwen en mannen samen deel aan het algemeen welzijn, in overeenstemming met een samenleving die moet neigen naar echte democratie.
Revolutionaire, ook. Wollstonecraft staat vooraan in de Franse Revolutie die zich in de hoofdstad afspeelde en zij verwelkomt deze met enthousiasme, in tegenstelling tot haar Engelse landgenoten die deze van verre en met rillingen gadeslaan. Ze begrijpt het uitzonderlijke karakter van deze gebeurtenis, innovatiever dan de ‘Glorious English Revolution’, te lauw voor de radicale en optimistische jonge vrouw die zich verbindt met revolutionaire aanhangers als Condorcet. Ze ziet in de Franse Revolutie de begrafenis van het Ancien Régime, gebaseerd op onrechtvaardige privileges, en gelooft in de filosofie van mensen- (en vrouwen)rechten, in naam van gelijkheid en vrijheid. Ze trekt de anglofiele en radeloze lezing van Edmund Burke van de gebeurtenissen in twijfel en beschouwt die als een teken van vooruitgang.
Rechten van de vrouw
Haar Defense of the Rights of Women (1792) biedt een doordachte en omgekeerde kijk op Engeland en zijn politieke grenzen, wat niet vanzelfsprekend is voor een vrouw, een buitenlandse en voor een onderwerp van de constitutionele monarchie. Ik [thh.] kan niet nalaten hier aan toe te voegen het werk van de Franse auteure, feministe en revolutionaire, Olympe de Gouges (1748-1793). Zij kwam een jaar eerder uit met de tekst Déclaration des Droits de la Femme et de la Citoyenne (1791) (Verklaring van de rechten van de vrouw en de burgeres). Ook hier gaat het om een uitzonderlijke vrouw (zie over haar hier).
Wollstonecraft vestigde zich als een radicale filosofe, maar was ook kritisch over het seksisme van de mensenrechten in 1789. In het Frankrijk van toen ontwikkelde zich een anglofobie die maakte dat ze in 1796 terugkeerde naar Londen, waar ze William Godwin ontmoette (die ze jaren eerder al had leren kennen). Ze kregen een relatie. Een zwangerschap van Mary leidde tot een voortijdige dood in het kraambed bij de geboorte van een tweede dochter, de latere schrijfster Mary Shelley. Mary Wollstonecraft liet een rijk, meervoudig en onvoltooid werk na. Hoewel zij weinig bekend is, gaat het wel om reëel voorbeeld van een verlichte vrouw, actief in kennis en vernieuwend in haar ideeën.
Haar mobiliteit, haar ontmoetingen, haar onorthodoxe relaties, kortom haar ‘anti-conformisme’, wat zij opeiste en waarbij ze beweert dat ze verouderde en tot slaaf makende Engelse aristocratische tradities negeert, hebben niettemin hen die na haar kwamen op bepaalde gedachten gebracht. Getroffen door schande en beschreven als een ‘lichte kooi’, circuleerden haar geschriften vanaf de 19e eeuw in feministische kringen die het patriarchale systeem en de gevestigde orde in de Verenigde Staten en Groot-Brittannië weigerden. In Frankrijk legt Simone de Beauvoir de plooien van het verleden bloot en de verbazingwekkende relevantie van haar stellingen doet ons dat herontdekken. Omdat zij rondreisde, hielden haar gedachten nooit op met zwerven over alle continenten, waarbij die gedachten geografische en taalgrenzen overschreden. In 2020 wist zij nog van zich te laten spreken, door tumult over het naakte Mary Wollstonecraft monument, zo ontdekte ik (thh.). Zie daarvoor het artikel met beeldmateriaal op de Engelse site Artnet, hier.
Het werk van Amirpasha Tavakkoli biedt ons op beknopte wijze de belangrijkste stellingen van Wollstonecraft, die zich onderscheidt als romanschrijver, leraar en filosoof. Het plaatst haar in het veld van intellectuele figuren uit de Verlichting, waardoor lezers en lezeressen de circulatie van ideeën in de 18e eeuw, het doordringing ervan en de reflecties die ze onder tijdgenoten naar de oppervlakte bracht, kunnen observeren. Het werk van Wollstonecraft illustreert deze geest van condensatie van de kennis en concepten van zijn tijd, terwijl het een onafhankelijke of zelfs kritische verklaring voorstelt om iets anders te bieden, altijd neigend naar het geloof in de vervolmaakbaarheid van de mens, wat niet mogelijk is zonder de volledige emancipatie van alle componenten van de mensheid. Ze was in staat kritisch denken over de toestand van vrouwen te combineren met revolutionair politiek denken wat de hele samenleving omvat.
Door deze lezing begrijpen we goed de intellectuele debatten rond onderwijs en mensenrechten die aan het einde van de eeuw plaatsvonden. We zullen spijt hebben van een wellicht te snelle lezing van de revolutionaire episode, vernieuwd door de recente geschiedschrijving (we denken in het bijzonder aan de kwestie van het ‘ongecontroleerde’ geweld van de Terreur, waarover breed wordt gedebatteerd), evenals van enkele herhalingen die een schrijven vereist dat zowel biografisch en leerzaam is, waarbij het heen-en-weer-gaan soms aan bewijs ontbreekt.
Niettemin helpt Amirpasha Tavakkoli deze sterke en enthousiaste persoonlijkheid te rehabiliteren.
Coline Berkesse (Vertaling Thom Holterman; de tekst is integraal in het Frans te lezen op de site Le Comptoir, zie hier.)
Tavakkoli, Amirpasha, Wollstonecraft, Le féminisme des Lumières, Michalon Éditions, Paris, 2024, 128 blz., prijs 12 euro.
– Eerder verschenen bij Libertaire Orde
– Uitgelicht: By John Opie Public Domain, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=970256
