De Italiaanse historicus Enzo Traverso pleitte voor het gebruik van de term postfascisme, zoals blijkt uit deel 3 van de serie over fascisme (zie hier). Ik ben over die term niet in discussie gegaan, hoewel het voorvoegsel ‘post’ mij niet passend lijkt (net zomin als in een term als postanarchisme; ‘post’ heeft de betekenis van ‘na’ en na-anarchisme is dus iets anders dan anarchisme…). Traverso heeft evenwel zijn eigen redenen om over postfascisme te schrijven, wat ik hem niet ga betwisten. Over de betekenis van het begrip is hij in gesprek gegaan met Olivier Doubre in februari 2017. Dit heeft een vraaggesprek opgeleverd, gepubliceerd op de site Politis, onder de titel ‘Un post-fascisme autoritaire et xénophobe’ (zie hier).
Enzo Traverso heeft uitgebreid de ineenstorting van de Europese democratische samenlevingen in de jaren dertig bestudeerd. Tegenwoordig observeert hij aan beide zijden van de Atlantische Oceaan het succes en de vooruitgang van autoritaire politieke discoursen die hij omschrijft als post-fascistisch, van Donald Trump tot Marine Le Pen. Maar je kan daar gerust heden ook Geert Wilders en minister Faber van Asiel, met haar ‘terugkeerborden’ bij zetten. Hieronder het vraaggesprek. [ThH]
Politis: ‘Wat is de betekenis van de term ‘postfascisme’, die u vandaag de dag gebruikt om extreemrechtse bewegingen te beschrijven?’
Enzo Traverso: ‘Het idee van postfascisme dient in de eerste plaats om een politieke beweging te kwalificeren die doorkruist wordt door tegenstellingen, met een duidelijke fascistische matrix. Die matrix is haar geschiedenis, het komt daar vandaan – met, in het geval van het FN (nu RN, Rassemblement National), een dynastieke afstamming (van vader op dochter). In het FN-apparaat, haar militante basis, bevindt zich een onbetwistbare harde fascistische kern, bestaande uit neofascistische activisten van alle generaties, zeer actief, die deelnemen aan het leven van de partij en een groot deel van de organisatie in handen hebben [hoewel in het kader van de ‘Salonfähigkeit’ moeite gedaan wordt dit te maskeren; thh.].
Er is dus een kloof tussen de organisatorische realiteit van deze partij – zelfs een bepaald antropologisch weefsel van de organisatie – en de betogen van Marine Le Pen in de media of de publieke sfeer, met xenofobe, nationalistische, antiliberale inhoud, maar ook afkomstig uit een rechtse sociale context. Als het FN [RN] echter een kleine groep zou zijn, of zelfs een neofascistische partij, denk ik niet dat het waarschijnlijk in de tweede ronde van de presidentsverkiezingen zou verschijnen, of zelfs maar de leidende partij in Frankrijk zou kunnen worden. [In deel 2 van de fascisme-serie werd hierop uitgebreid ingegaan, zie hier; thh.]
Deze partij bevindt zich daarom in volle verandering en probeert een proces door te voeren waarin zij op dialectische wijze haar fascistische karakter overwint – maar zonder dit volmondig te ontkennen. Om deze partij te bestrijden moeten we ook begrijpen wat er van haar is geworden.’
Politis: ‘Maar u spreekt ook, zoals de titel van uw boek aangeeft, over ‘nieuwe gezichten van het fascisme’…’
Enzo Traverso: ‘Postfascisme is een overgangsverschijnsel dat nog steeds in beweging is en waarvan de term duidelijk de matrix aangeeft. In de Verenigde Staten woedt een debat over ‘Trump en het fascisme’. We kunnen echter niet zeggen dat het fascisme werkelijk de belangrijkste drijvende kracht achter Trump is. Marine Le Pen weet dat haar partij daar vandaan komt! En dit is de reden waarom ze haar nationalistische en xenofobe discours probeert aan te passen aan de huidige context, in het bijzonder die van de Europese Unie. Tegenwoordig bepleiten post-fascistische bewegingen een nationalisme waarvan het doelwit niet langer, zoals in de jaren dertig, andere landen, met name Europese, zijn, maar postkoloniale immigratie en de islam.
Deze verandering van doelstellingen heeft veel implicaties, omdat het FN (RN) hierdoor de kans krijgt zichzelf te presenteren met democratische en republikeinse retoriek. En met de islam als doelwit kwalificeert het zich als verdediger van de westerse waarden.’
Politis: ‘Maar u schrijft juist dat, waar het FN (RN) zichzelf ‘net zo republikeins als de anderen’ probeert te presenteren, deze partij dat niet is. Vooral niet daar het traditioneel rechts betreft…’
Enzo Traverso: ‘Er is een verschil in aard, vanwege het eenvoudige feit dat Frans rechts nauwe relaties onderhoudt met de dominante elites. Die zijn veel organischer dan die van het FN (RN). Tegenwoordig is deze partij niet de optie van de gemondialiseerde heersende klasse. Het presenteert zichzelf echter als de verdediger van democratieën tegen bedreigingen die op hen drukken. Dat zijn in het bijzonder de islam, het fundamentalisme en het islamitisch terrorisme. Zo verschijnt het zelfs als verdediger van de gelijkheid tussen mannen en vrouwen of homoseksuelen! Welnu, het feit dat het zich de republikeinse retoriek kan toe-eigenen, kan naar mijn mening echter alleen maar vragen oproepen over het begrip republiek en het republicanisme.
Er is een aantal elementen in de republikeinse traditie die deze omschakeling mogelijk hebben gemaakt. We kunnen de Republiek niet verdedigen alsof ze een heilige, onberispelijke entiteit is, want haar geschiedenis is tegenstrijdig. Die omvat namelijk ook nationalisme, kolonialisme en vreemdelingenhaat, wat een opvatting van secularisme oplevert die zeer twijfelachtig kan zijn. Dit zou ons ertoe moeten aanzetten kritisch naar de geschiedenis van de Republiek te kijken, in plaats van deze op een onkritische manier in zijn geheel over te nemen.’
Politis: ‘U spreekt van een ‘constellatie’ van post-fascistische bewegingen of formaties. Wie brengt het samen en hoe worden de componenten ervan gekarakteriseerd?’
Enzo Traverso: ‘Ik spreek van een constellatie omdat al deze bewegingen een reeks gemeenschappelijke kenmerken vertonen, afgezien van soms aanzienlijke verschillen. Deze kenmerken zijn eerst xenofobie en islamofobie, en vervolgens een afwijzing van de mondialisering ten gunste van nationalistisch en sociaal regressief protectionisme.
Maar als ik over een post-fascistische constellatie spreek, komt dat ook omdat deze bewegingen soms een heel verschillende oorsprong en ideologische matrix hebben. Bepaalde groepen hebben een expliciet neofascistisch profiel, zoals Gouden Dageraad in Griekenland of, in Oost-Europa, bewegingen die de afgelopen twintig jaar zijn ontstaan en die zich opnieuw willen aansluiten bij de nationalistische traditie van de jaren dertig. In West-Europa hebben sommige, zoals FN (RN), ook een neofascistische oorsprong, maar proberen te evolueren door hun discours aan te passen; anderen hebben verschillende wortels, maar convergeren in dezelfde richting. Dus de Italiaanse Noordelijke Liga, de Britse Ukip of Alternative für Deutschland (AfD)… Tenslotte, als Trump ook die richting uitgaat, is er een verschil op te merken gelet op de banden die hij heeft met een deel van de financiële wereld. Dat roept bepaalde tegenstellingen op tot de FN (RN), de Noordelijke Liga of de AfD.’
Politis: ‘U zegt echter dat als dit veranderende ‘postfascisme’ de macht zou overnemen, dit zeker zou leiden tot een autoritaire machtspraktijk…’
Enzo Traverso: ‘Laten we veronderstellen dat Marine Le Pen de presidentsverkiezingen wint, wat nogal onwaarschijnlijk is (maar wat niet a priori kan worden uitgesloten, gezien de stand van zaken van rechts). Het eerste gevolg zou zijn dat de EU zou ontploffen. We zouden ongetwijfeld getuige zijn van een continentale crisis, zowel politiek als economisch, waarbij de euro geen weerstand zou bieden en de sociale modellen zouden instorten. Met deze desintegratie wordt echter alles mogelijk! Het doel van het FN (RN) is om de macht over te nemen, en niet om institutionele legitimiteit te verwerven, zoals die van klassiek rechts.
Het gevaar is dus aanwezig. Maar het begrip postfascisme impliceert een mutatie die nog niet voltooid is: het maakt een evolutie in verschillende richtingen mogelijk. Er bestaat echter geen twijfel over dat het project autoritair is: de republiek die het verdedigt zou niet die van vandaag zijn, zoals die van ‘het recht van de grond’ (het beginsel dat de nationaliteit van een persoon bepaald wordt naar waar hij of zij geboren is). Een hele reeks publieke vrijheden zou in twijfel worden getrokken en het institutionele systeem zou transformeren in een autoritair presidentialisme, zeker met een beperking van de tegenmacht. Ook al blijft dit allemaal anders dan het fascisme van de jaren dertig.’
[Het ging hierboven over de republiek (de Franse) maar het zou ook over de monarchie (de Nederlandse) kunnen gaan. Geert Wilders (‘Halsema het land uit’; zie hier en hier) en minister Faber van Asiel, met haar ‘terugkeerborden’ (zie hier) zijn met hun uitspraken en intenties inpasbaar in de postfascistische evolutie; thh.]Olivier Doubre in gesprek met Enzo Traverso (Vertaling Thom Holterman; het vraaggesprek met Enzo Traverso is integraal te lezen op de site van Politis, zie hier)
Noot:
Enzo Traverso, Les Nouveaux Visages du fascisme, (Traverso in gesprek met Régis Meyran), éd. Textuel, 160 p., 17 euros. Zie ook zijn recente Mélancolie de gauche. La force d’une tradition cachée (XIXe-XXIe siècle), La Découverte, 232 p., 20 euros (cf. Politis n° 1432).
- door Thom Holterman, oorspronkelijk verschenen bij Libertaire Orde
