‘Toen hij in 2020 stierf, was David Graeber (1961-2020) een van ’s werelds meest kleurrijke intellectuelen, anarchist, antropoloog en harde criticus van het Westen. Dat blijkt ook uit zijn laatste boek, waarin hij de piraten tot pioniers van de Verlichting verklaart. Goed geprobeerd.’ Aldus opent Tobias Stosiek op de site van BR24 Nachrichten zijn bespreking van het postuum verschenen boek van David Graeber over piraten
Ik wil er hier nog op wijzen dat Graeber van 1989 tot 1991 als antropoloog een etnografische veldstudie deed in Madagaskar ten behoeve van zijn proefschrift over magie, slavernij en politiek op dat eiland. Daar ontdekte hij een groep afstammelingen van talrijke piraten die zich aldaar in het begin van de 18de eeuw hadden gevestigd. Zijn oorspronkelijke tekst (proefschrift) heeft hij omgewerkt tot een boek getiteld Pirate Enlightenment, or the Real Libertalia, dat in 2023 uitkwam. Ik geef nu verder het woord aan Tobias Stosiek, wiens bespreking ik uit het Duits vertaalde. [ThH]
Piraten
Piraten zijn mythen, legendes, in een competitie met zombies en vampiers – het is simpelweg onmogelijk om je popcultuur zonder hen voor te stellen. En niet alleen uit de popcultuur. Het piratenmotief heeft ook de politieke arena gekaapt. Het meest zichtbaar met de vorming van de Piratenpartij meer dan 15 jaar geleden. Toen fuseerde de schedel met gekruiste knekels met de meest succesvolle sociale figuur van onze tijd, de nerd, en stond voortaan voor: avant-garde. Waar hij ook waaide, de wind van vernieuwing waaide.
Staat de piraat niet voor willekeurige vrijheid?
Dat was echter al een tijdje geleden. De meest vooraanstaande matrozen zijn van boord gegaan. En het motief van de piraat zelf heeft er ook onder geleden. Is de boekanier die neemt wat hij wil, niet ook een voorbeeld van een soort willekeurige vrijheid, het luidruchtige ego dat noch beperkingen noch voorwaarden accepteert?
Deze vraag rijst als je kijkt naar de omslag van de Duitstalige versie het boek van David Graeber: Piraten. Op zoek naar de echte vrijheid (Piraten. Auf der Suche nach der wahren Freiheit). Met hem wordt de wilde boekanier een nobele vertolker van vrijheid. ‘Je kunt bijna niet anders dan concluderen’, schrijft Graeber, ‘dat deze verhalen standhouden omdat ze een bepaald idee van menselijke vrijheid belichamen, een idee dat nog steeds belangrijk lijkt.’
Graeber’s laatste project: de Verlichting herschrijven
Ten tijde van zijn vroegtijdige dood in 2020 was Graeber een van ’s werelds meest kleurrijke intellectuelen. Docent culturele antropologie, eerst aan Yale, later in Londen, was woordvoerder van de Occupy Wall Street-beweging en ook zoiets als de belangrijkste woordvoerder van de ‘anarchist international’. Als geen ander zette Graeber vraagtekens bij het zelfbeeld waarin moderne westerse samenlevingen zijn geplakt. Hij hield zich bezig met alternatieve beschrijvingen.Kapitalisme, schulden, het grote westerse wij – niets was veilig voor hem.
In zijn laatste (eveneens postume) boek Het begin van alles bijvoorbeeld, ging hij brutaal aan de slag om de Verlichting te herschrijven. Bleek dat er veel ideeën de ronde deden in 18e-eeuwse Europese salons die eigenlijk afkomstig waren van de inheemse volkeren van de zogenaamde ‘Nieuwe Wereld’. En dit is precies waar zijn piratenboek om de hoek komt kijken. De denkers van de Verlichting, schrijft Graeber, ‘maakten heel duidelijk (…) dat de bronnen van hun ideeën buiten, wat we tegenwoordig (…) de westerse traditie noemen, liggen.’
Libertalia: Veel verhalen verdoezelen de geschiedenis
En deze bronnen bevatten ook piratenverhalen. Graebers hypothese: De wortels van de Verlichting, van de moderne ideeën over vrijheid en democratie, liggen niet alleen in Europa, maar ook op een eiland aan de oostkust van Afrika: Madagaskar. Daar waar zo’n driehonderd jaar geleden de piratenrepubliek Libertalia bloeide, een sociale utopie waar volksdemocratie heerste en racisme en slavernij slechts vage herinneringen waren. Letterlijk: een eiland van de gezegenden. Of zoals Graeber zegt: ‘Het eerste politieke experiment van de Verlichting’.
Het enige probleem is dat het niet helemaal duidelijk is of deze Libertalia überhaupt heeft bestaan. Een van zijn belangrijkste kroongetuigen is bijvoorbeeld Daniel Defoe, die niet per se naam maakte als historicus, maar eerder als uitvinder van Robinson Crusoe. Er waren toen veel verhalen over de piratenrepubliek, maar het is vrij onduidelijk wat nu eigenlijk geschiedenis is. Zoals Graeber zelf toegeeft: ‘Vanuit ons huidige perspectief is het absoluut onmogelijk om deze verslagen te ontrafelen en een definitief verhaal te creëren dat duidelijk maakt welke verhalen overeenkwamen met de werkelijkheid en welke niet.’
Graebers boek blijft een essay, een poging
En toch probeert hij: dat is precies waar Graeber naartoe wil, het waargebeurde verhaal van Libertalia. Om te laten zien dat deze republiek echt bestond en om te laten zien dat het eigenlijk zoiets was als een laboratorium voor de Verlichting, een ruimte waarin alternatieve vormen van samenleven werden uitgeprobeerd. Voor de lezer betekent dit: wees sterk.Doorloop 150 pagina’s met geavanceerde bronkritiek. Dat is ook nodig, niemand heeft ooit zo met Libertalia te maken gehad als Graeber hier doet. Het is echter ook meer materiaal voor een leerboek dan voor een non-fictieboek. Men verliest de grote utopie in de kleine details van de bronnen en argumenten uit het oog.
Graebers laatste werk blijft duidelijk een essay, een poging, een voorbereidend werk. De eigenlijke vraag is hoe, wat er rond 1700 in Madagaskar gebeurde, onze moderne opvatting van vrijheid beïnvloedde, wat de ‘ware vrijheid’ is waarnaar de ondertitel van de Duitse boektitel verwijst – deze vraag wordt niet echt aangeroerd.
Voor de piraten begon vrijheid niet bij jezelf
‘Ik heb in dit boek alleen geprobeerd aan te tonen dat we tot op de dag van vandaag niet eens dit soort vragen hebben gesteld’, schrijft Graeber aan het einde van zijn boek, bijna verontschuldigend, en veel bescheidener dan aan het begin.Met andere woorden: er is nog veel materiaal om verder te lezen en te onderzoeken.
Bij Graeber is in ieder geval één ding al duidelijk. Wat werd geprobeerd in Libertalia had niets te maken met willekeurige vrijheid. Integendeel: de Malagassiërs vertrouwden op overleg, op gemeenschap, hadden begrepen dat samenwerking de sleutel is om vrijheid en vrede met elkaar te verbinden. De piratenkoning Ratsimilaho zou de onzin dat vrijheid begint bij het ego zeker niet hebben onderschreven.
Tobias Stosiek (Vertaling Thom Holterman; integraal in het Duits te lezen.
Graeber, David, Piraten. Auf der Suche nach der wahren Freiheitt, in der Übersetzung von Werner Roller, uitgegeven door Klett-Cotta; in het Engels uitgekomen: Pirate Enlightenment, or the Real Libertalia (2023).
– Overgenomen van Libertaire Orde
