Niet zomaar, maar vanaf het kanselpodium in de grote kerk van Deventer: daar werd het gezegd gisteravond, tegen zeker 500 mensen. Ze was een antifascist! Dat had van mij wel wat meer nadruk mogen krijgen, maar à la… En niemand liep kwaad weg of kreeg een rood hoofd…
Over wie ging dat dan wel?
Etty Hillesum natuurlijk, die daar ooit woonde. Je mag rustig aannemen dat dit de eerste keer sinds 1430 was dat die titel in die gothische omgeving hardop klonk – en iedereen nam het gewoon aan.
Het ging om de nieuwe biografie van Etty Hillesum van Judith Koelemeijer, die daar haar eerste lezing gaf. Ze vermeldt alle details – plus waar het echt om gaat. Namelijk: de nazi’s ontstonden, kwamen hier en verbreidden haat, terreur en moord, of beter genocide, maar Etty bleef, ondanks de dodelijke dreiging voor haar als ‘Joodse’ vrouw, bij haar geloof in goedheid. Zij besloot niet te gaan haten, maar mensen in nood te blijven helpen.
In de kerk zaten gisteravond voor zover ik kon zien nul zwarten maar wel een paar ‘Marokkaanse’ vrouwen met hoofddoek. Er waren ook wat jonge Syrische vluchtelingen, die meezongen in een koor van de internationale schakelklas. De avond was voor de helft georganiseerd door een boekhandel, voor de andere helft door het Etty Hillesum Centrum. De dominee van de kerk sprak het welkom uit.
Er bestaan twee vormen van antifascisme: strijdend en lijdend. Etty’s leven is zonder twijfel het mooiste volwassen, Nederlandse voorbeeld dat we uit de oorlog kennen van dat laatste. Ze weigerde zelfs pertinent onder te duiken, en weerstond ook nog een poging tot onderduik-ontvoering door haar vrienden. En ging vervolgens mee met haar familieleden naar het ‘oosten’ – volkomen vrijwillig, want zij was nog niet ‘aan de beurt’.
Biografe Judith Koelemeyer – die tien jaar lang aan dit boek werkte en kennelijk ‘alles’ onderzocht had – was er verder nogal stellig in: anno 1943, toen de nazi’s Etty en haar familie deporteerden en vermoordden, wist nog vrijwel geen Nederlander met zekerheid wat er in Auschwitz gebeurde. Dat het daar wel heel erg fout zat en heel slecht afliep, geloofden de meeste mensen wel.
Voor wie nog twijfelt aan het belang van Etty: al in 1998 verscheen de Amerikaanse studie ‘Writing as Resistance: Four Women Confronting the Holocaust: Edith Stein, Simone Weil, Anne Frank, and Etty Hillesum‘ van prof. Rachel Feldhay Brenner. Dat is een goed onderbouwde studie die deze vier dames op eenzame morele hoogte plaatst.
Dr Edith Stein oftewel de heilige – ja echt – Teresa Benedicta van het Kruis O.Carm. was een Duits-Joodse filosofe en non en karmelietes (bent u daar nog…?) die vanaf 1938 in Nederland in een klooster in Echt (L) woonde. Ze werd vermoord in Auschwitz in 1942.
Haar dood was een van de meest walgelijke represailles van de nazi’s tegen de openlijke protesten van de Nederlandse bisschoppen tegen de naziterreur. Maar juist zo’n wandaad tegen een volkomen weerloze, geweldloze en uiterst vreedzame non wreekt zich in de geschiedenis. Opzettelijk wreder dan dit… Als je daar even over nadenkt maakt het je nog verdrietig. Mij dan.
Simone Weil dan: een Franse-Joodse schrijfster, marxiste, Spanjestrijdster, filosofe en verzetsvrouw, ook al katholiek geworden, gestorven aan tbc in Engeland in 1943. Ze schijnt zich te hebben uitgehongerd, uit solidariteit. Alle vier schreven ze overtuigend over hun blijvend geloof in de goedheid en liefde en het bestaan van een ‘god’. En over solidariteit.
De vier hebben elkaar nooit gekend, noch elkaars geschriften. Ze zijn ieder voor zich in hun denken en in de kracht van hun overtuigingen verder gekomen dan wie ook, bijv. Elie Wiesel, Jacq Presser of Abel Herzberg. Gek genoeg langs dezelfde lijnen en toch ook gevoed door hun Joodse identiteit.
Ik ben geen auteurs tegengekomen – maar ik ben geen geleerde – die verder hebben doorgedacht dan deze vier dames.
Professor Brenner is alweer dood, maar dank en chapeau!
De opzienbarende studie heb ik geschonken aan het Etty Hillesum Centrum.
Met dank aan drs Corinne van Haren Noman-Rog
– Uitgelichte afbeelding: Door Onbekend – http://www.jhm.nl/Collectie/Zoeken/Detail?id=abc-media_jhm-foto_40004489, Publiek domein, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=46624669
