(een longread)
Nee, dat was niet RR 2.0, niet een nieuwe Russische revolutie. Maar de demonstratiegolf van zaterdag 23 januari 2021 is wel degelijk relevant voor wie een bevrijdende revolutie wil, daar en ook hier. Nee, de protestbeweging die afgelopen zaterdag de Russische straten en pleinen op ging, die was als zodanig niet links, niet radicaal, niet autonoom en/of anarchistisch. Maar betekenis voor linkse, radicale, autonome en/of anarchistische mensen hebben deze protesten wel degelijk. Er is geen reden voor enig vertrouwen in oppositieleider Navalny, voor wiens vrijlating de demonstranten zich inzetten. Er is wel degelijk reden voor solidariteit en waardering voor wat deze demonstranten feitelijk deden: een corrupte, arrogante en gewelddadige staatsmacht trotseren, en president Poetin daarbij een dikke middelvinger geven, recht in zijn gezicht.
Navalny
Wat was en is er aan de hand? Een aanloopje.(1) We gaan terug naar augustus 2020. Toen werd Alexei Navalny, onderweg in een vliegtuig, zeer ernstig onwel. Zijn leven liep gevaar, hij kwam in een ziekenhuis terecht, eerst in Omsk, later in Berlijn. Er werd vergif in zijn bloed aangetroffen, Novichok. Navalny’s mensen wezen naar de Russische staat en claimden dat hun leider is vergiftigd. Die Russische staat ontkent. Westerse regeringen steunen Navalny en zijn claims. Hoe het zit, kan ik natuurlijk niet met zekerheid zeggen, maar dat Poetins geheime dienst hoofdverdachte is, en dat de Russische staat iets heeft uit te leggen, is wel het allerminste. Het past in de selectieve, soms uiterst gewelddadige repressie die Poetins bewind tegen dissidenten inzet. Ik geloof Poetins ontkenningen dus helemaal niet. Tegelijk ben ik me ervan bewust dat Westerse regeringen hun eigen reden te hebben om voor Navalny op te komen. Met vrijheid hebben die redenen weinig te maken, met machtspolitiek en internationale rivaliteit des te meer. Maar intussen lag er dus wel een doodzieke Navalny in een Duits ziekenhuis.
Wie is die Navalny eigenlijk?(2) Hij blogt al jaren, en brengt daarbij video’s uit waarin de corruptie van machthebbers wordt blootgelegd. Hij is tegelijk politicus, die probeert Poetin via de stembus uit het zadel te lichten. Maar al 2017 is hij uitgesloten van deelname aan verkiezingen, wegens beschuldigingen tegen hem van fraude. Navalny noemt die beschuldigingen politiek gemotiveerd. Maar ook hij heeft wel iets uit te leggen, want ook hij hoeft niet op zijn woord te worden geloofd. Daartoe moet hij dan wel in de gelegenheid worden gesteld, in vrijheid.
Wat wil Navalny? Zijn politiek is aan te duiden als een combinatie van nationalisme en liberalisme. Liberalisme in de ‘Westerse’ zin: meer marktwerking, een open economie waar particuliere bedrijven hun gang kunnen gaan, en ja ook een open politiek bestel waarin verkiezingen niet bij voorbaat een gelopen race zijn. Dat maakt hem interessant voor Westerse regeringen, die door zulk beleid meer ruimte voor hun kapitalistenklassen in Rusland binnen handbereik krijgen. Tegelijk is Navalny dus ook een Russische nationalist. Toen Rusland in 2014 de Krim annexeerde, accepteerde Navalny dat op dubbelzinnige wijze. En hij heeft ook wel eens gesproken op een manifestatie samen met het slag extreem-nationalisten dat ik eerder gewoon fascisten zou willen noemen. Hij ontkent zelf dat hij dat type politiek aanhangt. Maar hij heeft zich ook nooit echt van dat soort samenwerking gedistantieerd.(3)
Eerlijk gezegd denk ik dat een presidentschap van Navalny geen erg prettig Rusland zou opleveren, zeker niet voor mensen van niet-Russische herkomst, en ook niet voor arbeiders in de ondernemingen aan wie zijn liberalisme de ruimte zou geven. Misschien zou hij minder onvriendelijk tegen de VS en andere Westerse staten zijn dan Poetin. Of dat een pluspunt is, moet gezien de politiek van die staten trouwens worden betwijfeld. Het is echter ook heel goed mogelijk dat, hij, eenmaal aan de macht, juist op buitenlands-politiek gebied gewoon in de voetsporen van Poetin treedt. Ook geen aangenaam idee. Nee, inhoudelijke steun verdient Navalny’s politiek wat mij betreft geenszins.
Het rommelt
Nu staat zo’n presidentschap helemaal niet voor de deur. Repressie en verkiezingsmanipulatie zorgen daar wel voor, tot nu toe althans. Maar er rommelt wel wat, de laatste jaren. De positie van Poetin is iets minder onaantastbaar dan die lange tijd is geweest. Poetin is er in geslaagd om in juni-juli 2020 een grondwetswijziging door te drukken via een referendum.. Daarin werd een streep gezet door beperkingen aan zijn herkiesbaarheid, zodat hij in principe tot 2036 president zou kunnen blijven.(4) Maar zijn populariteit is wel degelijk geslonken, nadat hij in 2018 de pensioenen probeerde te ‘hervormen’. Dat leidde in 2018 tot protest. Een lage olieprijs trekt de Russische economie – die drijft op grondstoffenexport – in een crisis. En corona hakt er ook in.
Opiniecijfers? ‘In een peiling uit mei, uitgevoerd door het onafhankelijke onderzoekscentrum Levada, gaf maar 59 procent goedkeuring aan de Russische president.’ In februari was dat cijfer nog 69 procent. ‘”Slechts vijf jaar geleden, te midden van de Russische interventie in Oekraïne en de annexatie van de Krim, stond het goedkeuringspeil nog op 85 procent.’ Gestaag omlaag dus. ‘Vooral de Russische jeugd is tegenstander van Poetin: slechts 10 procent van degenen tussen de 18 en 24 jaar die reageerden, antwoordden dat zij vertrouwen hadden in de president.’(5) Ik weet trouwens niet hoe ‘onafhankelijk’ dat Levada-onderzoeksbureau is: misschien is het wel gesubsidieerd door Westerse NGO’’s, met geld van de CIA en MI5, geheel volgens het plaatje dat teveel linkse mensen schetsen van zowat alles wat oppositioneel is in Poetins Rusland. Maar dan nog: de trend die ze aangeven is niet uit de lucht gegrepen.
Dat Poetins machtspositie aan onaantastbaarheid heeft verloren, bleek vorige zomer ook in het verre oosten van Rusland, in de Oost-Siberische stad Chabarovsk. Daar demonstreerden week na week duizenden bewoners tegen de afzetting van de plaatselijke gouverneur door de centrale regering, Die gouverneur was lid van de Liberaal-Democratische Partij, een uiterst rechts gezelschap dat echter doorgaans loyaal samenwerkt met Poetin. Maar het ging de boze betogers niet om die gouverneur op zichzelf. Het ging erom dat ze niet accepteerden dat het Kremlin buiten de bevolking om die gouverneur verving en hen een andere gouverneur opdrong. Het ging om zeggenschap. De demonstraties waren een protest tegen de onvrijheid en het gebrek aan zeggenschap die Rusland onder Poetin kenmerkten. De protesten, aanvankelijk getolereerd, werden geleidelijk aan door toenemende repressie onderdrukt. Maar ze waren een hoopgevend teken aan de wand, voor wie snapt dat de formele politiek van een protest niet altijd het belangrijkste aspect is, voor wie bereid is om onder de oppervlakte te kijken.
Terwijl dit in het oosten van Siberië al speelde, vond de vergiftiging van Navalny plaats. Aanvankelijk leidde die in Rusland nog tot weinig gerommel van onderen. Dat is echter de afgelopen dagen drastisch veranderd. Eerst was er de terugkeer van Navalny naar Rusland. Dat was best dapper, want hij wist dat hij zeer grote kans liep om gearresteerd te worden, omdat hij met zijn afwezigheid uit Rusland de voorwaarden van een voorwaardelijke gevangenisstraf had geschonden. Dat gebeurde dan ook prompt nadat hij op 17 januari in Moskou was geland. Hij werd daarop snel tot 30 dagen voorarrest veroordeeld. Maar er wacht hem ook een veel langere gevangenisstraf: een eerdere voorwaardelijke veroordeling tot drieënhalf jaar dreigt in een onvoorwaardelijke te worden omgezet.(6) Dat gaat over beschuldigingen van financiële malversaties, beschuldigingen die minstens de indruk wekken door Poetin en zijn mensen te worden gebruikt om Navalny een flinke tijd op te bergen.
Na zijn aanhouding wist hij een oproep de wereld in te krijgen om tegen zijn gevangenschap te protesteren. Die werd op grote schaal op de video-app TikTok opgepikt en creatief rondgestrooid. ‘De Russische regering lijkt de druk te voelen en heeft TikTok opgedragen pro-Navalny-video’s te verwijderen van hun platform.’ Als TikTok dat doet – best kans, het is eerder gebeurd – dan zal dat niet zo veel uitmaken, zo maakt RTL Nieuws duidelijk: ‘de meeste video’s zijn al verder verspreid dan het platform en te vinden op andere platforms zoals twitter en Instagram.(7) Dat TikTok-platform is trouwens een plek voor heel veel jonge mensen op actief zijn, dat juist daar oproepen tegen de autoriteiten rond gonzen was een teken dat onder de jeugd iets broeide tegen het gezag.
Die autoriteiten kregen trouwens voor een deel hun zin: ‘Youtube, Instagram en Tiktok gaven volgens de Russische media-autoriteit Roskomnadzor gedeeltelijk gehoor aan het verzoek om oproepen voor protesten als steun aan oppositieleider Navalny weg te halen’, schreef Nu.nl op 23 januari 2021.(8) Navalny had dus tot protest opgeroepen, en zijn Anti Corruptiefonds had ook een video uitgebracht waarin een soort paleis werd getoond wat Poetin zou hebben laten bouwen. Hiermee werd het beeld van Poetin als corrupte heerser – het grote thema van Navalny en zijn organisatie – weer eens onderstreept. De autoriteiten waarschuwden tegen deelname aan de protesten die voor 23 januari waren aangekondigd. Die video bestond uit ‘leugens’ en ‘knip- en plakwerk’, aldus de perswoordvoerder van de autoriteiten Dimitri Peskov. Die autoriteiten arresteerden ook medewerkers van Navalny.(9)
Het gezag was dus nerveus, met demonstraties aangekondigd in 65 plaatsen. Hoe kansrijk was het protest? Het gegons op sociale media dat ik aanstipte liet al iets zien. Maar hoe afhankelijk was de protestbeweging van de grote leider Navalny zelf? Kon die zonder een Navalny op vrije voeten haar vleugels goed uit slaan? David Jan Godfroyd stelde op de NOS: ‘Een langdurige gevangenisstraf is uitermate riskant voor de oppositie. Navalny is in de afgelopen jaren uitgegroeid tot de absolute leider van de oppositie, niet in de laatste plaats omdat hij geen concurrentie duldt. In de huidige omstandigheden zijn de tegenstanders van Poetin tandeloos zonder zijn leiding.’(10) Dat is een karakteristieke analyse voor mensen die denken dat er niets kan gebeuren zonder centrale leiding. De analyse bleek op de dag van protesten gelukkig weer eens grote onzin.
Dag van demonstraties
Zaterdag 23 januari was dus de dag. En wat voor dag! De demonstranten waren talrijk, boos, onverschrokken en veelal jong. De straten en pleinen stroomden vol met mensen, met menigten. In Jekaterinenburg bestookten boze betogers de politie met sneeuwballen, maar ook met rookgranaten, zo meldde de NOS. In Moskou demonstreerden 40.000 mensen, aldus persbureau Reuters. Poetins gezag maakte daar 4000 van. Godfroyd, jazeker, de man die de oppositie zonder Navalny tandeloosheid voorspelde, vertelde nu: ‘mensen scandeerden svobodo, svobodo, oftewel vrijheid, vrijheid. En voorbijrijdende auto’s toeterden ter ondersteuning.’ Dezelfde Godfroyd stelde nu ook vast: ‘Ik denk dat ze zich in het Kremlin achter de oren krabben’. Hij snapt ook dat dit over veel meer gaat dan over Navalny, symbool van de oppositie maar niet de diepe reden. ‘Je merkt dat er een breed soort ongenoegen heerst. De toenemende onvrijheid in Rusland speelt daarbij een rol’.(11)
Hoe breed dat ongenoegen was, bleek uit de spreiding van de demonstraties. Die vonden dus niet enkel in Moskou en Sint-Petersburg plaats, maar in tientallen steden, zoals door de oppositie aangekondigd. In Chabarovsk schreeuwden betogers: ‘Bandieten!’ en ‘Schande!’(12) Aljazeera komt met demonstratie-en repressiebeelden uit Jakoetsk, Kazan, Omsk, Jekaterinenburg, St Petersburg en Moskou.(13) Radio Free Europe/Radio Liberty meldde demonstraties, en veelal ook politiegeweld tegen betogers, uit Vladivostok, Jekaterinenburg inderdaad, inclusief sneeuwballen – , Urfa, Chabarovsk, Novosibirsk, Sint Petersburg en Moskou.(14)
Opvallend maar weinig verbazingwekkend is de repressie: maar liefst 3296 arrestaties waarvan 1274 alleen al in Moskou. Dit meldt OVD Info, een groep die informatie over repressie tegen protesten bijhoudt. Dat lees ik in het al genoemde en van voetnoot voorziene RFE/RL-verslag, het totale aantal is intussen hoogstwaarschijnlijk hoger.
Zeker zo opvallend is ook de actieve, strijdlustige houding van demonstranten, Die vechten herhaaldelijk daadwerkelijk terug. Ik noemde al die sneeuwballen. Ik noem ook het feit dat de NOS in het eerder genoemde verslag schreef: ‘Zo’n veertig agenten zijn volgens staatsmedia gewond geraakt bij confrontaties met demonstranten’. Dat kan een overdrijving zijn: autoriteiten gaan wel eens vaker in de jank-modus als ze demonstraties als agressief willen wegzetten. Maar in dit geval past het wel bij wat her en der te lezen is: er was duidelijk actieve woede van demonstranten, en die richtte zich tegen agenten. Zo krijg je in ieder geval een wat evenwichtiger verdeling van de gewonden over beide kampen, dat van de orde en dat van de vrijheid. Hoeveel liberale illusies in dat vrijheidskamp ook nog te vinden waren, de illusie dat machthebbers bezwijken voor puur vreedzaam protest, was bepaald niet alomtegenwoordig.
Autonome trekjes, radicale bijdragen
Heel interessante informatie is te vinden in een verslag van Andrew Roth in The Guardian.(15) Daar lezen we onder meer: ‘Botsingen braken uit toen politie die knuppels hanteerde demonstranten van pleinen in Moskou en diverse andere steden verdreef, en stoeten van demonstranten braken door politielinies in zowel Moskou als Sint-Petersburg, wat tot veldslagen in de straten leidde.’
Dat smaakt naar meer! ‘De politie leek af en toe de controle te verliezen’. En de politie was de enige niet. ‘In St Petersburg sloten betogers de hoofdstraat van de stad, Nevsky Prospekt, af, en het team van Navalny moest uiteindelijk een oproep aan hen doen om naar huis te gaan’. Moest dat echt? Of kozen de medewerkers van Navalny daar voor? Hoe dan ook, ze zien hier een spanning, bijna een openlijke breuk, tussen wat Navalny met het protest beoogt, en wat demonstranten zelf aan het doen zijn. Navalny wil demonstraties als drukmiddel om vrij te komen en een rol als gerespecteerd oppositiepoliticus te kunnen spelen. Demonstranten beginnen hun eigen plan te trekken, komen in conflict met Poetin, met de politie, maar impliciet ook met Navalny zelf. Als betogers ‘vrijheid, vrijheid’ roepen, dan hebben ze klaarblijkelijk meer in gedachte dan de vrijheid van die ene oppositieleider. Het protest vertoont hier en daar waarlijk autonome trekjes.
De protesten hebben daarmee een potentieel revolutionaire betekenis. Ze vormen een opstand in wording. Hier en daar was ook openlijk linkse en radicale deelname. Trotskisten van de groepering Marxistische Tendens namen deel, met pamfletten en leuzen.(16) Anarchisten deden hier en daar gelukkig ook volop mee, droegen actief bij, en kregen waardering van mede-demonstranten, zo blijkt uit een tweetal zeer interessante brieven uit Rusland die de anarchistische website CrimethInc. publiceerde.(17) Ook daaruit wordt duidelijk dat het hier om een veel dieper en breder vrijheidsverlangen gaat dan louter het vrij krijgen van Navalny.
In een van die brieven wordt Navalny kortweg een ‘ultranationalistische bigot’ genoemd. De schrijver ervan wijst op de inspiratie die demonstranten ontlenen aan de protesten in Wit-Rusland, en sluit in waarlijk grensdoorbrekende geest af met een thumbs-up voor de protesten in Tunesië! De tweede briefschrijver wijst op de aarzeling onder anarchisten om mee te doen aan een protestbeweging ten gunste van een politicus waarmee ze het inhoudelijk niet eens zijn (maar die, volgens de briefschrijver, wel stelling heeft genomen tegen vervolging van anarchisten). De schrijver bespreekt de rol die anarchisten kunnen spelen: “Anarchisten kunnen mensen die voor het eerst in straatactie terecht zijn gekomen om effectiever te zijn, en veiliger op straat, om de confrontatie met de politie aan te gaan, om horizontale structuren te scheppen om diegenen te helpen die gevangen worden gehouden of staatsrepressie ervaren, zowel als om toekomstige acties te plannen.’
Anarchisten dragen dus niet alleen opvattingen bij, maar vooral ook praktische ervaringen en inzichten hoe je strijd zo goed mogelijk voert. In de eerste brief lezen we details als deze: ‘In Perm applaudisseerde een menigte nadat anarchisten spraken over rebellie, zelf-georganiseerde activiteit en solidariteit tegen repressie. In Irkoetsk werden anarchisten en hun woorden eveneens warm ontvangen. In een plaats blokkeren mensen politieauto’s, in een andere ze een betoger de-arresteren.’ Serieuze straatgevechten vonden kennelijk hier en daar plaats, waarbij politie stevig klappen kreeg ook. Het is goed om te zien dat anarchisten betrokken zijn bij een beweging als deze. Afzijdigheid draagt immers vooral bij aan de greep van liberalen, nationalisten en ook fascisten die het hunne zullen doen om de protesten een heel verkeerde, rechtse kant op te trekken. En ja, vrijheid is wezenlijk iets anders dan Navalny-in-het-Kremlin.
De volgende ronde van protesten komt er intussen aan! Lyubov Sobol heeft nieuwe protesten aangekondigd voor 31 januari en 2 februari. Grote verontwaardiging wekt intussen de mishandeling van Margarita Yudina die bij de protesten op 23 januari in de buik is getrapt door een agent. Haar vergrijp? Ze vroeg naar de reden voor het oppakken van een demonstrant. Ze raakte flink gewond. De betrokken agent heeft haar in het ziekenhuis excuses aangeboden, maar ze wil gewoon dat er juridisch werk van de zaak wordt gemaakt.(18) Intussen gaat het Russische staatsgezag door met intimidatie en aanhoudingen van mensen die actief zijn in de oppositie.
Nee, een revolutie is het allemaal niet. Maar het zijn toch ontwikkelingen die we als anarchisten maar beter met grote aandacht kunnen volgen. Mijn anarcho-sympathie ligt in ieder bij de demonstrerende menigtes tegen het bewind die politiegeweld trotseren, sneeuwballen en meer gooien, straten en pleinen af en toe van eventjes politiegezag weten te ontdoen, helaas nog slechts tijdelijk en zeer gedeeltelijk. En wat die revolutie betreft? Wat niet is, kan nog komen.
Noten
1 ‘Alexey Navalny timeline: From poisoning to prison’, Aljazeera, 19 januari 2021, https://www.aljazeera.com/news/2021/1/19/hold-alexei-navalny-timeline-from-poisoning-to-prison
2 ‘Alexei Navalny: Russia’s vociferous Putin critic’, BBC, 23 januari 2021, https://www.bbc.com/news/world-europe-16057045
3 Meer over Navalny’ nationalisme en zijn weinig vertrouwenwekkende houding jegens extreem-rechtse en racistische activiteit is te vinden via Wikipedia, ‘Alexei Navalny – Political views’, https://en.wikipedia.org/wiki/Alexei_Navalny#Political_views (gecheckt op 29 januari 2021)
4 Andrew Roth, ‘ ‘Critics say Russian vote that could allow Putin to rule until 2016 was rigged’, Guardian, 2 juli 2020, https://www.theguardian.com/world/2020/jul/02/vladimir-putin-wins-russia-vote-that-could-let-him-rule-until-2036
5 Roman Dobrokhotov, ‘Putin’s rating is collapsing as anger grows in Russia’, Aljazeera, 17 juni 2020, https://www.aljazeera.com/opinions/2020/6/17/putins-rating-is-collapsing-as-anger-grows-in-russia
6 ‘Russische oppositieleider Navalny meteen ingerekend na aankomst in Moskou’, NOS, 17 januari 2021, https://nos.nl/artikel/2364810-russische-oppositieleider-navalny-meteen-ingerekend-na-aankomst-in-moskou.html
7 ‘Navalny krijgt steun van Russische TikTokkers: overheid wil ze censureren’, RTL Nieuws, 21 januari 2021, https://www.rtlnieuws.nl/nieuws/buitenland/artikel/5210088/rusland-tiktok-navalny-poetin-protest-corruptie-jongeren
8 ‘Rusland: Youtube Instagram en TikTok halen oproep pro-Navalnyprotest weg’, Nu.nl, 23 januari 2021, https://www.nu.nl/tech/6107335/rusland-youtube-instagram-en-tiktok-halen-oproep-pro-navalny-protest-weg.html
9 Andrew Roth, ‘Alexei Navalny: Russion authorities braced for Saturday protests’, The Guardian, 22 januaro 2021, https://www.theguardian.com/world/2021/jan/22/russia-detains-navalny-aides-and-warns-against-saturday-protests
10 David Jan Godfroyd,’ Rusland gaat onrustige dag tegemoet met aangekondigde Kremlin-protesten’, NOS, 23 januari 2021, https://nos.nl/artikel/2365569-rusland-gaat-onrustige-dag-tegemoet-met-aangekondigde-kremlin-protesten.html
11 ‘Tienduizenden op de been voor Navalny: “het Kremlin zal zich achter de oren krabben”’, NOS, 23 januari 2021, https://nos.nl/artikel/2365589-tienduizenden-op-de-been-voor-navalny-kremlin-zal-zich-achter-de-oren-krabben.html
12 ‘Russia arrests thousands amid unprecedented pro-Navalny protests’, Aljazeera, 23/24 januari 2021, https://www.aljazeera.com/news/2021/1/23/russia-cracks-down-on-protest-against-navalnys-arrest
13 ‘In Pictures: Mass demonstrations engulf Russia’, Aljazeera, 24 januari 2021, https://www.aljazeera.com/gallery/2021/1/24/in-pictures-nationwide-protests-in-russia
14 ‘More Than 3,000 Detained In Russia By Police Amid Violent Clashes With Protesters Demanding Release Of Navalny’, Radio Free Europe/Radio Liberty, 22/23 januari 2021, https://www.rferl.org/a/navalny-kremlin-critic-protests-russia-putin-/31064243.html
15 Andrew Roth, ‘”The problem is Putin”: protesters throng Russia’s streets to support jailed Navalny’, The Guardian, 23 januari 2021, https://www.theguardian.com/world/2021/jan/23/the-problem-is-putin-protesters-throng-the-streets-to-support-navalny
16 Marxist Tendency (Russia), ‘ Russia: masses on the streets’, In defense of marxism, 26 januari 2021, https://www.marxist.com/russia-masses-on-the-streets.htm
17 ‘Two letters from Russia – On the protests of January 2021’, CrimethInc. , 24 januari 2021, https://nl.crimethinc.com/2021/01/24/letter-from-russia-on-the-protests-of-january-23
18 ‘Navalny and supporters call for fresh protests across Russia’, The Guardian, 27 januari 2021, https://www.theguardian.com/world/2021/jan/27/navalny-supporters-calls-for-fresh-protests-across-russia
Ook verschenen bij: https://peterstormt.nl/2021/01/29/dikke-middelvinger-tegen-poetin-en-politie/
- Afbeelding demonstratie Chabarovsk 8 augustus 2020: By Incredible Terence – Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=92987594
