Schets van een virusreactie in de Anarchie

Introductie

Het coronavirus dwaalt inmiddels al bijna een jaar door de wereld rond. Verschillende staten hebben hierop op zeer verschillende manieren – en met grote verschillen in effectiviteit – gereageerd. De autoritaire staat China wist het virus door een draconische lockdown in te dammen. Sinds die tijd worden infectieclusters gevolgd door rigoureus testen van bijvoorbeeld een hele stad.¹ Adequaat testen en traceren van contacten, eventueel gecombineerd met een lockdown om het infectiegetal omlaag te krijgen, blijkt in meerdere landen een effectieve strategie. In tegenstelling hiermee zijn er ook veel landen waar er van de respons een compleet zooitje is gemaakt. Nederland behoort tot die landen, waar het testbeleid grotendeels een zooitje bleek.² De gezondheid van de bevolking blijkt in veel westerse landen ver ondergeschikt aan politieke en economische belangen. De ironie hiervan is natuurlijk dat halfslachtig beleid zorgt voor meerdere lockdowns over een tijdspanne van jaren, terwijl China, Zuid-Korea, en Nieuw Zeeland grotendeels door kunnen blijven draaien. Een dubbele ironie is dat de respons van de Labour Party in Nieuw-Zeeland ze een gigantische winst in de recente verkiezingen heeft opgeleverd. Politieke en economische belangen zijn dus ook nog eens beter behartigd door een adequate respons, dan het halfslachtige geneuzel van Rutte en co.

In al deze tijd zijn er in verschillende Westerse landen ook gevaarlijke escalaties vanuit de extreem-rechtse zijde te zien. De Qanon-complottheorie, die vooral bouwt op klassieke antisemitische leugens die opnieuw ingepakt worden voor het internet, is vanuit de VS overgesprongen naar Europa. Tegelijkertijd zien we dat andere extreem-rechtse groepen steeds actiever worden, en dat extreem-rechtse partijen hoog scoren in de peilingen. Allemaal een zeer lugubere zaak. Tegelijkertijd lijkt links relatief stil te zijn. Mijn beste gok is dat dit komt omdat veel linkse mensen daadwerkelijk proberen te helpen. Het coronavirus heeft dus de schijnwerper gelicht op de contradicties in verschillende Westerse landen. Het kapitalisme zal zichzelf gedurende en na deze crisis, zoals het altijd doet rondom crisissen³, opnieuw proberen in te richten in een hopeloze poging om de bestaande contradicties op te lossen. Echter, een systeem wat gebouwd is op contradicties kan alleen maar nieuwe contradicties vormen. Hoog tijd dus om na te denken over alternatieven. De coronapandemie brengt een logisch moment om eens na te denken over hoe een anarchistische samenleving om zou gaan met een epidemie.

Complicaties bij een schets van een samenleving

Het is om drie redenen erg moeilijk om na te denken over hoe mensen in een anarchistische samenleving met een pandemie om zouden kunnen gaan. Ten eerste wordt ons met de paplepel ingegoten dat het kapitalisme het enige systeem is wat mogelijk zou kunnen zijn. Het neoliberale kapitalisme is een ideologie, maar pretendeert neutraal te zijn. Mark Fisher noemt dit het Kapitalistisch Realisme,⁴ waar wij nu in leven. Hij vat dit kort samen in de stelling dat het tegenwoordig makkelijker is om zich het einde van de wereld in te denken, dan het einde van het kapitalisme. Het kapitalisme zal ons ook die kant op drijven, gezien alle andere crisissen waar wij nu en in de toekomst mee te maken hebben. Het is dan ook complete fictie om te denken dat het kapitalisme de enige mogelijke vorm is die een maatschappij kan hebben. Dit systeem is namelijk niet houdbaar, zoals geen enkel systeem dat oneindige groei nodig heeft om te bestaan. Het idee dat er geen alternatieven mogelijk zijn is ingebed in de ideologie van het neoliberale kapitalisme. Het eerste wat we moeten doen om ons te bevrijden van het neoliberale kapitalisme is dan ook het idee dat er geen alternatieven mogelijk zijn te doorbreken. Zodra je dit doet, zijn er ineens mogelijkheden te over.

De tweede complicatie is dat er enorme verschillen zijn tussen epidemische ziekten. Elke ziekte verspreidt zich op verschillende manieren. Het coronavirus verspreidt zich bijvoorbeeld door druppels, waardoor het redelijk makkelijk is om de risico’s te verlagen door bepaalde voorzorgsmaatregelen. Aan de andere kant zijn er ook ziekten die bijvoorbeeld door muggen verspreid worden. Dat vereist een ander maatregelenpakket. Je kunt immers niet je handen wassen tegen muggen. Ook zijn de effecten van ziekten verschillend. De medische reactie die een ziekte vereist heeft natuurlijk invloed op hoe het virus zich verspreid. Al deze factoren beïnvloeden elkaar, net zoals de bouw van onze leefomgevingen dat doen. Een schets kan dan ook nooit compleet of geheel accuraat zijn. In plaats daarvan dient een schets om bepaalde principes te belichten die, naar alle waarschijnlijkheid, belangrijk zullen zijn. In dit geval zullen we een schets maken op basis van de ziekte die we kennen, het coronavirus. Voor narratieve doeleinden begint deze ziekte in Nederland. Een nieuwe ziekte kan immers overal muteren.

De derde complicatie is dat er nog geen grootschalige anarchistische samenleving is. Wij leven in een helse neoliberale strafmaatschappij waar mensen steeds meer vervreemd van elkaar zijn geraakt. De gevoelens van solidariteit die tussen mensen kunnen bestaan, zijn grotendeels verdwenen. Op zeer cynische wijze worden programma’s als de uitkering door politici tot solidariteit verklaard, maar dat is natuurlijk gelogen. Solidariteit en disciplinering horen niet bij elkaar, en solidariteit kan niet door een staat geïnstitutionaliseerd worden. Solidariteit is namelijk een gevoel, iets wat vanuit de mens zelf komt, en actief uitgedragen wordt. Solidariteit is het belangrijkste antikapitalistische gevoel, en moet daarom gekoesterd worden. De staat wil het verpletteren, en is daar erg succesvol in geworden. De gedragingen en denkpatronen die ons aangeleerd zijn door in deze maatschappij te leven zijn moeilijk te doorbreken. Het vereist continue en bewuste herevaluatie van ons eigen denken. Hoe kunnen we een schets maken van een mogelijke anarchistische samenleving, als die nog zo ver van ons lijkt te zijn. Zo’n schets kan dan ook nooit compleet zijn, maar juist het maken van die schets kan ons helpen bij het herevalueren van ons eigen denken. Hieronder staat een poging, maar het is ook een oproep aan eenieder om zelf na te denken over de principes waarop zij een samenleving zouden willen bouwen. Hoe zou jouw utopie er uit zien?

Bouwblokken van een anarchistische samenleving

Hoe een anarchistische samenleving er precies uit ziet weten we dus niet. Wel weten we dat die gebouwd zal zijn op een paar basiswaarden. De meest belangrijke hiervan is solidariteit, en dan niet dat wat de staat solidariteit noemt maar actief en bewust solidair handelen tussen mensen. Dit komt voort uit de realisatie dat de dingen die wij voor anderen doen, ook voor ons gedaan worden. Wanneer men bijvoorbeeld voor kinderen zorgt, hoopt men dat deze kinderen later voor ons zullen zorgen. Een wereld gebouwd op wederkerigheid maakt dat men zich geen zorgen meer hoeft te maken over geld, en dat vriendelijkheid naar een ander juist vermeerderd terugkomt. Wanneer je samenleving is gestoeld op mensen die elkaar helpen, kan iedereen verwachten geholpen te worden wanneer dat nodig is.

Anarchistische samenlevingen zijn ook variabel door de geschiedenis. Hieronder is ervoor gekozen een verhaal te schetsen waar er stedelijke gebieden zijn, doch kleiner dan nu. In die steden is het vrij normaal dat in elke buurt, zoveel als er nodig zijn, depots zijn waar mensen hun benodigdheden kunnen halen. Die zijn met elkaar verbonden, en met wat grotere depots waar meer kan worden opgeslagen. Hier kunnen ook middelen worden opgeslagen die normaliter niet nodig zijn, maar waarvan reserves door de gemeenschap als nuttig worden gezien. Deze middelen zijn voor iedereen beschikbaar, en het vervoer tussen die depots wordt door individuen in de gemeenschap geregeld.

Organisatorisch zijn mensen die zich hebben gespecialiseerd in bepaalde taken verbonden via verschillende samenwerkingsverbanden. Die verbanden, vaak federaties genoemd, bieden een infrastructuur waar effectief gecommuniceerd kan worden over zaken die voor die federaties belangrijk zijn. Deze organisaties kunnen geen wetten of regels opleggen. In plaats daarvan helpen ze juist bij het coördineren tussen kleinere verbanden en individuen.

Hoewel deze samenleving geen dierlijke producten consumeert, zijn er natuurlijk nog wel dieren in deze samenleving. Een wereld zonder dieren zou een verschrikking zijn om in te leven. Wanneer wij met dieren leren leven op basis van respect, en de inherente waardigheid van dieren accepteren, zullen dieren rondom ons heen blijven leven. Katten en honden leven misschien niet meer bij een familie, maar zullen ongetwijfeld een onderdeel blijven van onze gemeenschappen. Een zoönotische overdracht blijft denkbaar, doch zal deze minder waarschijnlijk zijn wanneer wij niet langer de natuurlijke leefomgevingen van hele diersoorten verstoren.

Schets van epidemie in een anarchistische samenleving

Het is een zondagmorgen in december 2019. Het is inmiddels bijna honderd jaar nadat de arbeiders en boeren in de vierde Russische revolutie de bolsjewieken hebben weten te verdrijven. De wereld maakt zich klaar voor de honderdste jaardag van dit evenement. Dit keerpunt zorgde voor een terminaal verval van staatsinstituten in Rusland, en inspireerde arbeiders over de gehele wereld. Nu, in 2019, sta je op in een anarchistisch Amsterdam. De dag begint met vervelend nieuws. Beide de Amsterdamse Federatie van Artsen (AFA) en de Regionale Medische Confederatie (RMC) komen met het bericht dat er in het centrum een aantal mensen met soortgelijke longklachten naar het ziekenhuis zijn gebracht. Na diepgaande analyse blijken ze een eerder onbekend virus in hun luchtwegen te hebben. De AFA en RMC geven bericht van waar deze mensen zich hebben bewogen in de afgelopen twee weken met de oproep of mensen die klachten als hoesten, niezen, of koorts zich zo snel mogelijk bij een dokter willen melden. Omdat de effecten bij twee patiënten al ernstig zijn, wordt ook gevraagd om reizen buiten je eigen wijk te minimaliseren.

In korte tijd blijken meerdere mensen zich te melden bij doktoren en ziekenhuizen. De ziekte blijkt inderdaad erg besmettelijk te zijn, en ook nog eens dodelijk. Op 20 december brengen de AFA en RMC gezamenlijk een bericht uit waarin verdere uitleg wordt gegeven over de ontwikkeling van de ziekte. Het virus lijkt onder de microscoop nogal op een corona zoals je die om de zon ziet. Ze noemen het dan ook COV-2019, de ziekte die je er van kan krijgen noemen ze COVIZ-2019. Er wordt aangegeven dat het virus waarschijnlijk via hoestdruppels wordt verspreid, en het dus aan te raden is om afstand te houden van elkaar. Ook wordt aangeraden om mondmaskers te dragen en vaker de handen te wassen of te desinfecteren. De benodigdheden zijn al verspreid naar de honderden goederendepots in de stad waar je ook je eten haalt. Alle mondmaskers zijn uitwasbaar, en de AFA heeft bij een collectieve stoffenfabriek in de buurt gevraagd of ze alvast extra mondmaskers kunnen maken. Rekening houdend met slijtage en dergelijke, is er een verwachte voorraad tot ten minste juli, maar het kan natuurlijk geen kwaad om extra voorraad aan te leggen. In de avond legt het RMC uit dat al deze maatregelen niet perfect werken. Het doel is niet om de perfecte maatregel te vinden, omdat dat waarschijnlijk niet mogelijk is op korte termijn. In plaats daarvan is het de bedoeling om de imperfecte maatregelen op te stapelen en zo een perfecte maatregel te benaderen. Je gaat een paar uur later naar buiten om op de hoek van de Louise Michelstraat wat eten en mondmaskers te halen. Ongeveer driekwart van de mensen draagt inmiddels al een mondneuskapje. Niemand wil immers ziek worden, en het is ook een zeer laagdrempelige manier om anderen te beschermen. Immers, als jij niet ziek wordt, kun je ook niemand aansteken. Ook annuleer je een uitstapje naar vrienden die in een plattelandscommune wonen.

Helaas blijkt het virus toch de stad te hebben verlaten. Voordat het voor de artsen duidelijk was waar ze mee te maken hadden, was er al een geïnfecteerd iemand naar Amersfoort gereisd. Al snel komt er van de Noord-Europese Federatie van Artsen (NEFA), een federatie waar de AFA ook lid van is, een algemeen advies voor het Noord-Europese gebied om zelfs met lichte klachten zo snel mogelijk naar een arts te gaan en om reizen te minimaliseren. Mondkapjes, die er in ruime voorraad in opslag zijn juist voor het geval ze nodig blijken in een potentiële epidemie, worden overal gedistribueerd. Er blijken in Amersfoort uiteindelijk een paar mensen ziek te worden. Bij contact-tracering wordt ontdekt dat een persoon die mogelijk geïnfecteerd is in een trein naar Zuid-Europa is gestapt. Het lukt om haar te contacteren zodra de trein in Marseille aankomt. Zij gaat vrijwillig naar het lokale ziekenhuis om in tijdelijke quarantaine te gaan totdat ze getest kan worden. De overigen in de trein worden ook gecontacteerd en wordt hetzelfde gevraagd. Uiteindelijk blijkt de vrouw in Marseille geïnfecteerd te zijn, maar nog niet anderen te hebben aangestoken. Een groot geluk bij een ongeluk. Het blijkt dat er nog niet genoeg virusdeeltjes in haar waren om anderen te kunnen aansteken.

Op 3 januari sterft de eerste persoon aan COVIZ-2019. Voor hen wordt een korte thuiswake gehouden. Je bent al een paar dagen bijna niet buiten geweest. Je wil dolgraag wat mensen zien, maar je bent je er van bewust dat als je nu een paar dagen thuis blijft, dat voor iedereen veiliger is. Er zijn inmiddels, via chatgesprekken met andere leden van de arbeidscollectieven waar je deel van uit maakt, afspraken gemaakt over hoe vitale arbeid veilig kan gebeuren. Veel dingen kunnen wel een tijdje wachten. De tafel die je aan het maken bent komt over een half jaar ook wel af, maar de distributie van voedsel zal door moeten gaan. De voorraden van geconserveerde groenten en fruit bij de lokale depots zijn er op zich genoeg, maar er zijn ook verse groenten en fruit die zullen verrotten als die blijven liggen. Er is jaarlijks wel een voedseloverschot in de wereld, dus een klap daarin kan makkelijk worden opgevangen, maar jullie vinden het toch wenselijk als mensen zoveel mogelijk toegang hebben tot vers voedsel. De beslissing is gemaakt om in kleine dagelijks wisselende shifts te werken. Op die manier kan contact zoveel mogelijk vermeden worden, en kunnen jullie de productiemiddelen aan het eind van de dag adequaat schoon maken. Ook de communale keukens zijn op die manier gaan werken, zodat de risico’s op verspreiding geminimaliseerd worden. Al snel waren er ook voedselluiken gemaakt die makkelijk te desinfecteren zijn, en waardoor contact tussen mensen geminimaliseerd kan worden.

Einde van een ziekte

Uiteindelijk bleken er een paar honderd mensen geïnfecteerd te zijn geraakt in de eerste paar weken. De snelle en solidaire reactie van iedereen in de steden Amsterdam en Amersfoort hebben er toe geleid dat de verspreiding tot een minimum is kunnen geraken. Omdat veel productiewerkzaamheden uitgesteld konden worden, konden mensen vooral thuis blijven en zich afzonderen. Omdat mensen zelf zeggenschap hadden over hoe de arbeid die daadwerkelijk noodzakelijk is om te overleven konden invullen, was het mogelijk om hier constructief en gedegen te bespreken hoe dit veilig kon gebeuren. Contactmomenten tussen mensen kon daardoor geminimaliseerd worden. Sterker nog, door zelforganisatie was het mogelijk om groepen te clusteren zodat een virus met de grootste moeite kon verspreiden. Als de ziekte was doorgebroken, was er ook in de ziekenhuizen in de stad genoeg plek voor enkele honderden mensen. Voorbereid zijn op het ergste wordt immers door de samenleving als een prioriteit gezien. De distributie van beschermende maatregelen kon ook in korte tijd op gang komen, want ook hier waren er al ruime voorraden. Hierdoor kon men snel het virus een halt toeroepen en miljoenen levens redden. In maart geven de NEFA, diens lidorganisatie AFA, en de RMC aan dat het er op lijkt dat COVIZ-2019 niet langer meer een factor in de samenleving is. Desalniettemin wordt opgeroepen om extra voorzichtig te zijn. Er worden ruime hoeveelheden tests beschikbaar gemaakt, en bij het eerste teken van een nieuwe uitbraak zullen die ingezet worden om zo snel mogelijk iedereen in de regio te testen. Dit blijkt niet nodig te zijn.

Conclusie

Bovenstaande is een mogelijkheid, wanneer een samenleving op solidariteit gebouwd is. Dat het nu sommige landen al lukt om COVID-19 te bedwingen, laat zien dat het mogelijk is. Het is ook mogelijk zonder autoritaire maatregelen, als mensen verantwoordelijkheid over hun eigen leven en leefomgeving kunnen en leren nemen. Het net-op-tijd-beleid van het huidige neoliberaal kapitalisme blijkt echter een net-te-laat-beleid te zijn als puntje bij paaltje komt. Wanneer het echt nodig is, zou er al genoeg beschermend materiaal moeten zijn zodat dat snel verspreid kan worden. In een maatschappij gebouwd op solidariteit spreekt dat vanzelf. Niet alleen de toegankelijkheid van die maatregelen spreekt vanzelf, maar het gebruik ook. Een solidair mens wil immers zijn best doen om het risico om ziek te worden voor anderen te minimaliseren. Nu gebeurt dit niet, en wordt tegen ouderen en mensen met een wat zwakke gezondheid gezegd dat ze best mogen sterven als de horeca ten minste maar open kan blijven. Dat dit zomaar kan gebeuren, laat zien in hoeverre de staat er in is geslaagd om gevoelens van solidariteit te onderdrukken.

Verder kunnen ziekenhuisbedden en zorgende mensen er genoeg zijn. Dat er bij een pandemie een crisis is om een paar honderd bedden te regelen is absurd, en een logisch gevolg van een politiek-economische ideologie waar alles draait om het efficiënt drukken van de kosten. Er zou geeneens een discussie mogen zijn over selectie aan de poort, er horen gewoon adequate reserves te zijn. Tijd dus om het winstmotief uit de zorg te jagen.

Er wordt wel eens gezegd dat we een maatschappij dienen te beoordelen op basis van hoe ze met de ouderen en zwakkeren om gaan. De maatschappij waar wij nu in leven is volgens die metriek duidelijk mislukt. Het wordt hoog tijd dat we naar een maatschappij toewerken waar iedereen elkaar als gelijkwaardig ziet, en dus elkaar ook zo behandelt. Want zeg nou zelf, wil jij zeventig of hartpatiënt in deze maatschappij zijn, ten tijde van een pandemie?