De toon was vriendelijk bezorgd en meelevend. Dat veel mensen de toespraak van Rutte(1) niet al te negatief opvatten, kan ik begrijpen. Er werd tenminste niet gedaan alsof het allemaal wel meeviel en alsof we alles onder controle hebben. Maar alles bij elkaar vond ik de toespraak beangstigend. Laten we de zaken eens langslopen.
Natuurlijk: hij wilde ‘zijn medeleven uitspreken met de families van de mensen die inmiddels aan het virus zijn overleden’. Natuurlijk, hij wenste zieke mensen ‘veel beterschap toe’. Natuurlijk, hij dacht aan ‘ouderen en mensen met een zwakke gezondheid’, en noemde het ‘onze absolute prioriteit de risico’s voor u zo klein mogelijk te maken.’ Maar wat hij vervolgens uitlegde, staat daarmee op gespannen voet. En aan lang niet alle mensen die gevaar lopen wordt kennelijk door Rutte in gelijke mate gedacht.
Hij legde uit dat er drie scenario’s zijn: het virus ongecontroleerd laten razen; het virus zoveel mogelijk de weg versperren, door het land stil te leggen; en tenslotte wat hij ‘het virus maximaal controleren’ noemde. Dat derde scenario noemde hij overigens als eerste, en dat maakte zijn betoog nog wat minder overtuigend. Had hij eerst de andere twee scenario’s genoemd, dan had het derde scenario als logische en verstandige oplossing geklonken tegenover enerzijds het virus onbeheerst laten woekeren met alle gezondheidsellende van dien; en anderzijds de totale lockdown die nauwelijks langdurig vol te houden is en bovendien onmiddellijk na het einde ervan door een nieuwe uitbraak gevolgd zou worden. Had hij die twee opties eerst genoemd, dan had de optie van het gecontroleerd laten verspreiden van het virus wellicht meer als redelijke optie geklonken. Maar misschien was het wel goed dat hij niet die overtuigende presentatie had gekozen, want hoe goed die gecontroleerde verspreiding ook klinkt, het is een doodeng scenario.
Het scenario van ‘het virus maximaal controleren’ betekent namelijk dat het virus om zich heen ‘mag’ grijpen onder mensen van wie men denkt dat die er niet zo erg ziek van worden: jongere mensen zonder andere ernstige ziektes of gezondheidsproblemen. Mensen die niet bijvoorbeeld last hebben van een hartkwaal of suikerziekte. Gezonde mensen mogen het virus oplopen, ze worden er immers niet zo ziek van, en als ze het virus gehad hebben, zijn we er waarschijnlijk immuun tegen. Als genoeg mensen aldus immuniteit hebben opgebouwd, dan is er sprake van groepsimmuniteit, en wordt de verdere verspreiding van het virus gestuit door al die mensen op wie het virus vanwege die immuniteit geen vat meer heeft. Intussen moet wel voorkomen worden dat het virus oudere en/of zieke mensen bereikt. En als het virus deze mensen treft, dan graag in de tijd verspreid zodat niet alle zwaar getroffenen tegelijk naar de intensive care moeten. Op die manier moet voorkomen worden dat de intensive care-capaciteit overbelast wordt.
Kortom: alles op alles zetten om besmetting van mensen uit kwetsbare groepen tegen te gaan, en intussen het virus onder andere bevolkingsgroepen zijn gang laten gaan, maar afgeremd door maatregelen zoals het sluiten van horeca en scholen, en dus in een laag tempo. Dat is het idee, en helemaal onredelijk klinkt het niet. Het is veel en veel beter dan het scenario van laat-maar-uitrazen.
Maar waarom wordt het scenario van de totale lockdown, van het ‘eindeloos proberen het virus tegen te houden’ weggewuifd? Rutte noemt een paar dingen. Hij stelt, vermoedelijk terecht, dat de hiervoor noodzakelijke lockdown ‘bepaald geen kwestie van dagen of weken’ zou worden. Zoiets moet maanden, mogelijk vele maanden, worden volgehouden. Als dat al mogelijk is – Rutte twijfelt duidelijk – dan is er een volgend probleem: zodra je met de lockdown stopt, begint de ellende weer: ‘dan nog kan het virus meteen weer de kop opsteken als de maatregelen worden ingetrokken.’ Want ‘Nederland is een open land en zolang er geen vaccin is, zal het coronavirus in golven door de wereld slaan en ons land niet overslaan.’ Let wel: als er geen vaccin is. Maar accepteert Rutte nu bij voorbaat al dat het vaccin dat er niet is, er ook niet komt? En waarom zegt hij niets over de mogelijkheid dat er ruim voor die tijd min of meer effectieve virusremmers zijn waarmee de ziekte kan worden bestreden, ook als die nog niet kan worden voorkomen? Rutte is hier nodeloos defaitistisch. Er beginnen berichten te komen over hoopgevend onderzoek naar medicijnen. Er zou ook geld in zulk onderzoek gestoken kunnen worden, misschien gaat het dan sneller en effectiever. Maar Rutte laat dit hele aspect weg. Over geld-voor-onderzoek rept hij niet.
Met het door hem aangeprezen scenario van de gecontroleerde bestrijding, waarbij ingezet wordt op enerzijds groepsimmuniteit onder niet-kwetsbare mensen en anderzijds maximale bescherming van wie wel kwetsbaar is, zijn zelf ook dingen mis. Die groepsimmuniteit bijvoorbeeld. Die komt er alleen als je het virus zijn gang laat gaan, zij het met mate. Dan accepteer je dus dat heel veel mensen, verspreid over een langere periode, een beetje ziek worden. Dan offer je dus een stuk gezondheid van miljoenen mensen op, om andere miljoenen mensen extra te beschermen. Dat is ethisch al tamelijk problematisch: mensen in groten getale ziek laten worden, moedwillig. En er worden wel degelijk ook jongere mensen zonder gezondheidsproblemen zeer ernstig ziek. Ook die komen soms op de intensive care. Daar komen ze meestal ook wel weer levend vandaan, maar het zet wel druk op de gezondheidszorg waar ook weer anderen van afhankelijk zijn. Ik zou sowieso toch wel graag zien dat ook deze mensen niet ziek werden en niet naar de intensive care hoefden.
Het favoriete scenario van de premier offert deze mensen feitelijk echter aan het virus op, zodat andere mensen de zorg krijgen die ze nodig hebben. Het is het soort keuzes die mij doen huiveren. Ik vind dat we het uiterste horen te doen om ervoor te zorgen dat mensen niet besmet raken, niet ziek worden en niet doodgaan vanwege dit coronavirus. Dat dit doel niet volledig bereikt kan worden, begrijp ik. Maar het hoort het doel te zijn. Dat doel loslaten, is mensen moedwillig ziek laten worden en erger. Voor zoiets is een juridische term: criminele nalatigheid. Vrij vertaald: mensen expres laten barsten.
Een tweede probleem is praktischer van aard. Er worden nu – eindelijk, na veel te lang getreuzel – stevige maatregelen genomen. Maar veel wijst erop dat mensen elkaar nog steeds blijven treffen, in groepsverband activiteiten blijven ondernemen, elkaars gezelschap thuis opzoeken nu dat in de kroeg niet meer gaat. Dat is risicogedrag, daarmee blijft de besmetting feitelijk ongecontroleerd en veel te weinig afgeremd om zich heen grijpen. Daarmee gaat dus je scenario van niet-alles-plat, maar-wel-de-rem-er-op, bij voorbaat de mist in. Ik heb sterk de indruk dat, om dat scenario waar te maken, er al iets nodig is dat dicht in de buurt van totale lockdown komt. Om scenario drie – ‘het virus maximaal controleren’ – te bereiken, kun je dus wellicht maar beter inzetten op scenario twee – ‘eindeloos proberen het virus tegen te houden’. Je krijgt die totale lockdown wellicht niet helemaal gedaan, maar door er op in te zetten rem je de verspreiding van het virus wel drastisch af en krijg je tenminste nog het ‘maximaal controleren’ dat Rutte zegt te willen. Dan kom je in ieder geval ergens. Door op minder dan lockdown in te zetten haal je zelfs die maximale controle niet of nauwelijks binnen. Van mij mag het dus allemaal aanzienlijk drastischer dan Rutte het nu brengt.
De vraag wordt dan natuurlijk wie dat lockdown-beleid door zou moeten drukken. Nu doet de overheid dat, en dat is een zwakte want mensen hebben gegronde reden de overheid niet te vertrouwen waar het om onze vrijheid gaat. Ik wil de lockdown daarom niet van staatswege afgedwongen zien, maar vanuit de maatschappij zelf doorgevoerd zien worden. Een lockdown from below, zogezegd. Er zijn initiatieven in die richting zoals de beargumenteerde oproep #StayTheFuckHome.(2) Maximaal verspreiden, maximaal opvolgen, dat advies. Niet wachten tot de overheid iets in dit kader verbiedt, niet eindeloos mokken als de overheid tot zulke verboden overgaat, wel waakzaam blijven, want de overheid verbindt haar zorg voor onze gezondheid met haar eigen repressieve agenda beheersing van de bevolking. Die agenda is verwerpelijk, maar de inhoud van specifieke maatregelen is dat lang niet altijd.
Het feit dat de overheid maatregel X afdwingt om deels verkeerde redenen, is nog geen reden om maatregel X niet na te leven als die maatregel wel degelijk goed is tegen de verspreiding van het virus. De horeca moest gewoon dicht, om maar eens iets te noemen. Sluiting heeft al te lang op zich te laten wachten, en het is erg zuur dat het niet het horecapersoneel zelf was die deze sluiting eigenhandig doorzette, voor hun eigen gezondheid, die van bezoekers en van iedereen die via henzelf of die bezoekers besmet zou kunnen worden.
Een ander voorbeeld is beleid tegen het samenkomen van grotere groepen mensen. Als mensen zelf tijdig hadden afgezien van zulke samenkomsten, waren we de overheid te snel af geweest en hadden we zelf gedaan wat allang nodig was. Dat was veel mooier geweest want samenscholingsverboden zijn geen goede zaak. Ik zou het echter absurd vinden om nu een campagne te starten om het recht op samenkomsten van 100 mensen en meer af te gaan dwingen door zulke samenkomsten op touw te zetten. Zulke samenkomsten zijn namelijk gewoon gevaarlijk, je werkt er besmetting mee in de hand en stelt kwetsbare mensen ermee aan groot gevaar bloot. Niet doen dus, niet omdat het verboden is van overheidswege, maar omdat het verkeerd is.
De algemene houding dient te zijn: thuisblijven indien mogelijk, cancelen wat er te cancelen valt, niet uit gezagsgetrouwheid maar uit solidariteit en zorgzaamheid. Dat de huidige, inhoudelijk noodzakelijke stappen richting lockdown via overheidsbeleid verlopen is, gezien de zwakte van de zelfgeorganiseerde solidariteit en het daarmee samenhangende gebrek aan gezamenlijke zelfdiscipline, helaas moeilijk te vermijden. Laten we alles op alles zetten om het initiatief richting lockdown maximaal in eigen gezamenlijke handen te krijgen.
De toespraak van Rutte had nog meer kwalijke kanten. Wie kunnen er op steun rekenen? Om de ouderen en de zieken bekommert hij zich, naar eigen zeggen. Ik ga hier niet speculeren over zijn oprechtheid, ik stel alleen vast dat hij, door niet op lockdown in te zetten, ook deze mensen in gevaar blijft brengen. Er is echter nog wel meer mis. Bepaald niet iedereen wordt gelijkelijk en billijk bescherming en steun aangeboden door de premier.
Rutte zei bijvoorbeeld: ‘Mijn boodschap aan de ondernemers aan Nederland en hun werknemers is deze: het kabinet zal doen wat nodig is om u te steunen.’ Dat zal ongetwijfeld een geldstroom richting bedrijfsleven inhouden, en ja ook het personeel van die bedrijven kan wel iets uit die geldstroom tegemoet zien om de pijn van ontslagen, werktijdsverkorting en dergelijke te verzachten. Het is overigens wel zaak dat arbeiders in georganiseerd verband er op letten dat dit ook werkelijk, afdoende en fair gebeurt, want van woorden alleen betalen we de rekeningen niet.
Bedrijfsleven en personeel wordt dus beschermd, en daarmee verraadt Rutte zijn prioriteit: de economie moet blijven draaien, hoe dan ook, hoeveel het ook kost. Ondernemers kunnen op hem rekenen, personeelsleden ook, maar vooral omdat die ondernemers dat personeel nu eenmaal nodig hebben. Het is de B.V. Nederland waar het hem om gaat, niet de gezondheid van alle mensen die in Nederland wonen.
Dat blijkt ook uit al die mensen die niet te horen krijgen dat ‘het kabinet zal doen wat nodig is om u te steunen.’ Mensen met een uitkering bijvoorbeeld, die niet op grote schaal inkopen van tevoren kunnen doen, omdat ze het geld niet hebben. Dak- en thuislozen bijvoorbeeld; die kunnen niet ‘thuisblijven’, zitten in opvang waarbij ze weinig privacy en wel extra besmettingsgevaar hebben, of ze leven op straat, vaak ook in groepjes, onbeschermd tegen ziekte en infectie met het coronavirus. Vluchtelingen, mensen die ook in bijvoorbeeld asielzoekerscentra in grotere groepen bijeen zitten, waar ze besmettingsrisico lopen. Als ze al ergens opgevangen worden, want bij het nieuwe beleid hoort ook dat asielaanvragen niet meer in behandeling worden genomen en dus niet op een plek in opvang kunnen rekenen. Intussen is duidelijk dat er wel iets van opvang komt, in Ter Apel. Maar over het geheel genomen staat vluchtelingen een extra angstige tijd te wachten in deze tijd van corona.
En wat te denken van mensen in gevangenissen? Twee op een cel veelal, en vaak tewerkgesteld in groepen. Je moet er niet aan denken dat het coronavirus gaat rondwaren in de bajes. Je moet er niet aan denken met wat voor isolatiepolitiek de autoriteiten dat zullen beantwoorden: het bezoekrecht is al ingeperkt, al staat daar dan weer een uitbreiding van de mogelijkheid om te bellen of eventueel te skypen tegenover. Let ook op de motivering! Het gaat er volgens het betreffende bericht van de Dienst Justitiële Instellingen DJI – het bajeswezen, zeg maar – om de ‘impact van het coronavirus op de organisatie te beperken’. Op de organisatie dus, op het draaien van de bajes zelf. De productie die de gevangenen leveren zou eens in gevaar kunnen komen, nietwaar?
Over de gevangenen gaat het hier dus niet. Eerder in het bericht heel eventjes wel, maar het staat niet voorop. Daar lezen we als motivatie voor de beperkingen: ‘Een besmetting binnen een inrichting van DJI heeft grote gevolgen voor personeel en justitiabelen’. Eerst het personeel, dat er uit min of meer vrije keus werkt en er in de meeste gevallen elke avond weg kan; dan pas de ‘justitiabelen’ oftewel de gevangenen, de mensen die er onvrijwillig zitten, als ratten in de val als het virus losbreekt. Bezoek wordt dus als besmettingsrisico bezien. Terwijl dat virus natuurlijk makkelijker de gevangenis in komt via personeelsleden die dagelijks in en uit gaan, dan via het toch al schaarse bezoek. Gevangenen lopen in de bajes corona-gevaar!
Vluchtelingen, daklozen, gevangenen: Voor al deze extra kwetsbare mensen had Rutte niets in petto, zo bleek uit zijn toespraak. De prioriteit van Rutte is dus duidelijk. De economie – en vooruit, ook het personeel in die economie – moet worden beschermd. Mensen die daar niet aan bijdragen, dreigen aan hun lot te worden overgelaten. En intussen mag het virus verder om zich heen grijpen. Gecontroleerd. Dat dan weer wel. Maar dat is minder dan een hele schrale troost.
Noten:
1 ‘Dit zei Rutte in zijn toespraak over de coronacrisis’, RTL Nieuws, 16 maart 2020
2 ‘#StayTheFuckHome – A Movement to Stop the COVID-19 Pandemic’
3 ‘DJI treft preventieve corona-maatregelen’, 13 maart 2020
– Ook verschenen bij: PeterStormt
