Stef Blok, minister van buitenlandse zaken van monocultureel Nederland, krabbelt een beetje terug nadat zijn uitspraken over vreedzaam multicultureel samenleven onder vuur kwamen te liggen. Dat terugkrabbelen betreft vooral de vorm van zijn uitspraken. Voor zover hij inhoudelijk gas terug neemt, maakt het zijn oorspronkelijke uitspraken alleen maar absurder. Er blijft alle reden om hem op die oorspronkelijke woorden te beoordelen. En nu ik toch doorga over de ministeriële baggerstroom kan ik meteen een tekortkoming van mijn vorige stuk erover rechtzetten en een kritische opmerking beantwoorden. Maar eerst is het woord aan de minister…
Blok schreef dus een brief aan de Tweede Kamer over de kwestie (1). Hij legt uit dat zijn “inbreng (…) er deels op gericht was te prikkelen”. Ik citeer: “Om dat doel te bereiken heb ik (…) de scherpte van de discussie opgezocht en illustraties gebruikt die ongelukkig zijn. Ik heb mij daarbij in te scherpe woorden uitgelaten. Ik betreur dat ik daarmee aanstoot heb gegeven.” Hij neemt geen inhoud terug. Hij zegt dat hij het allemaal wat onnauwkeurig en ruw heeft verwoord. Maar nergens blijkt eruit dat zijn ongeloof dat vreedzaam cultureel samenleven mogelijk is, herziet. En nergens haalt hij het beeld van tafel dat hij racisme ziet als iets dat er genetisch bij mensen nu eenmaal is in geprogrammeerd, zodat je voor racistische reacties ‘begrip’ hoort te hebben.
Suriname en Singapore
Wel inhoudelijk anders is wat hij nu zegt over Suriname. De oorspronkelijke uitspraken (2) luidden als volgt, en ik ga de zaak in detail langs om te laten zien wat voor misleidende trucjes hij gebruikt. Iemand in de zaal noemt Suriname als voorbeeld van een succesvolle multicultureel samenleving. Blok: “Courageous, deze opmerking”, zegt de minister eerst, en daarin heeft hij gelijk: het vergt moed om tegen de racistische baggerstromen in te gaan op basis van feiten. Maar dan vervolgt Blok: “Dus de partijen in Suriname zijn niet langs etnische lijnen opgedeeld? Een functionerende rechtsstaat en democratie? Ehm ja, ik bewonder je optimisme.” En dan de uitsmijter: “Suriname is a failed state. En dat heeft ernstig te maken met de etnische opdeling. Zo.”
Zie je de misselijke truc? Het onderwerp was: vreedzaam multicultureel samenleven. En Blok begint over partijvorming langs etnische lijnen, democratie, rechtsstaat. Maar dat was de discussie niet. Zelfs als het waar is dat rechtsstaat en democratie in Suriname ernstig haperen, dat partijen langs etnische lijnen hun aanhang mobiliseren en Suriname een failed state is, dan nog doet dat niets af aan de observatie dat in dat land mensen van zeer uiteenlopende herkomst, achtergrond, religie en huidskleur vreedzaam naast elkaar bestaan. De persoon die Suriname noemde als voorbeeld van een multiculturele samenleving die min of meer vreedzaam functioneert, heeft daarin gelijk. De opmerking over Suriname als mislukte staat, en de connectie die hij legt met etnische verdeling in de politiek, is op zichzelf al schunnig. Suriname is vooral een failed colony, en het past geen enkele Nederlandse politicus om na 350 jaar koloniale roof, slavernij en andere vormen van dwangarbeid, massamoord en andere vormen van onderdrukking, Suriname na te wijzen omdat het de schade daarvan niet binnen 43 jaar onafhankelijkheid heeft weten te herstellen.
Grappig is hoe de minister hier terugkrabbelt. In zijn Kamerbrief (3) zegt hij: “Toen ik de term ‘failed state’ gebruikte, bedoelde ik niet de gangbare internationale definitie van een failed state.” Haha! Dat had ik op school moeten proberen. ‘Toen ik zei dat 1 plus 1 gelijk was aan 3, bedoelde ik dat niet. Ik bedoelde dat 1 plus 1 gelijk is aan 2’. Eens kijken welke docent dat excuus goed rekent. En dan: “Hoewel de verschillende bevolkingsgroepen in de zeer divers samengestelde Surinaamse maatschappij vreedzaam met elkaar samenleven” – het staat er echt! Suriname is ook volgens Blok dus nu opeens wèl een succesverhaal van multicultureel samenleven! – “blijft etnische herkomst in hoge mate bepalend voor de politieke verhoudingen.” Net als in Nederland waar etnische herkomst bepaalt hoe kansrijk je carrière in de maatschappij – politiek, bedrijfsleven, wetenschap, elders – is. Solliciteer maar eens als je een Arabisch-klinkende achternaam hebt. of probeer maar eens aan een stageplek te komen als iemand ‘met een niet-westerse migratieachtergrond’.
En was Nederland niet het land waar politieke mobilisatie langs lijnen van bevolkingsgroep tot kunstvorm is verheven? Noemden we dat niet ‘verzuiling’? Toen Katholieken op de KVP stemden en Gereformeerden op de ARP was dat okay, maar als Hindoestanen de ene partij steunen en Creolen een andere en Javanen weer een andere, dan is Suriname failed state 2.0? Nee het was niet precies hetzelfde, het verzuilde Nederland en het gesegmenteerde Suriname. Maar de parallel zou duidelijk genoeg moeten zijn voor Blok.
Hoe dan ook, Suriname erkent hij nu alsnog als voorbeeld van succesvol vreedzaam multi-etnisch samenleven, hoezeer hij vervolgens rookwolken en mistgordijnen blijft produceren. Ik zou het ook nog over Singapore kunnen hebben, ook een land waar mensen van uiteenlopende herkomst vreedzaam naast elkaar bestaan. Dat wimpelt hij echter af door te zeggen dat dat land erg streng en selectief is tegen migratie, je komt er niet in, tenzij misschien als schoonmaker, beweert hij. Dat kan zijn, en dat is kwalijk. Maar het weerlegt niet het punt: ook in Singapore leven mensen van uiteenlopende achtergronden vreedzaam naast elkaar. Dat zijn al twee voorbeelden tegenover de claim van Blok dat hij zulke voorbeelden niet kent. Het is duidelijk: Blok wil zulke voorbeelden ook niet kennen, dus wringt hij zich in allerlei malle bochten om de geldigheid ervan maar niet te hoeven erkennen. Zoiets is te typeren als ‘derailing’ door ‘off-topic’ te gaan.
Een merkwaardig voorbehoud
Misschien juist daarom liet Blok de claim dat hij geen voorbeelden van vreedzame multiculturele samenlevingen kende, voorafgaan door een voorbehoud, een voorwaarde. Hij vroeg om voorbeelden van vreedzame multi-etnische maatschappijen “waar de oorspronkelijke bevolking nog woont”. Ik speculeerde al dat hij daarmee de VS en wellicht Australië als voorbeelden bij voorbaat van tafel wilde hebben, want daar is die oorspronkelijke bevolking grotendeels verdreven, gemarginaliseerd voor zover ze niet is uitgemoord. Ik had echter niet hoeven speculeren als ik eerst het videofragment met Bloks uitspraken – en niet alleen citaten eruit – had bekeken (4). Daarin zegt hij letterlijk: “Dus dan vallen Australië en de Verenigde Staten af, want daar is de oorspronkelijke bevolking uitgeroeid.”
Dat laatste is overigens nieuws voor de nazaten van de overlevenden van die uitroeiing. Het aantal Native Americans neemt vrij snel toe, en de leden van de inheemse gemeenschappen in de VS en Australië gedragen zich bepaald niet als uitgeroeide mensen. Misschien kan de minister even ‘Standing Rock’ intikken in zijn zoekmachine? Kan iemand de minister sowieso niet eerst even wat geschiedenisles geven, voordat de minister zulke geschiedkundige onzin opdist. Ja, de oorspronkelijke bevolking van de twee genoemde landen is onderworpen aan etnische zuivering en pogingen tot genocide. Specifieke gemeenschappen van oorspronkelijke bewoners zijn inderdaad uitgeroeid. Maar het is echt te veel eer voor het settlers-kolonialisme van die twee landen om die uitroeiing te behandelen als ‘succesvol’ afgerond en voltooid. Wat verder de bedoeling is van het voorbehoud “waar de oorspronkelijke bevolking nog woont” in het betoog van Blok, is niet helemaal duidelijk. Wilde hij gewoon twee voor de hand liggende voorbeelden van multiculturele samenlevingen bij voorbaat buiten de discussie houden?
Waarom het Ottomaanse rijk als voorbeeld?
Daarmee kom ik aan bij een kritische opmerking die mijn vorige artikel over deze materie opriep. Eric schrijft (5): “Opmerkelijk, Peter, dat je helemaal met het Ottomaanse rijk aankomt, en niet gewoon zegt: we leven hier redelijk goed met elkaar samen, toch?” Ik heb daar eens over nagedacht. Ik denk dat het Ottomaanse rijk als voorbeeld – iets dat overigens vrij spontaan uit mijn vingers rolde toen ik het vorige stuk schreef – veel geschikter is voor wat ik probeer uit te leggen dan Nederland. Ik laat aan de hand van de geschiedenis van dat rijk niet alleen zien dat vreedzaam multi-etnisch samenleven mogelijk is. Ik laat ook het proces zien hoe dat vreedzaam multi-etnisch samenleven tot een einde kan komen, en wat er dan kan gebeuren. Het is vooral de ontbinding van het rijk, via de opkomst van nationale staten met monoculturele ambities en etnische zuivering als methode om ze te vormen, die ik leerzaam vind. Het behelst een waarschuwing: aan het slopen van multiculturaliteit heeft een bloedig prijskaartje. Wat Blok aan het doen is, is levensgevaarlijk.
Overigens schiet mijn schets die in dat artikel van de teloorgang van de in Ottomaanse tijden gangbare multiculturele verhoudingen geef, wel tekort. Ik noem als factor het Turkse nationalisme. Het is echter nodig om die andere nationalismes ook te noemen, het Servische, het Griekse, later het Bulgaarse, het Armeense en ga zo maar door. Sommigen daarvan gingen aan de groei van Turks nationalisme zelfs vooraf. Het Turkse nationalisme kon fataler consequenties hebben, niet omdat het inhoudelijk kwalijker was maar omdat het zich wist te verbinden met de machtscentra in het vervallende rijk , met name ook met het leger. Andere nationalismes streefden naar afscheiding van het rijk. Het Turkse nationalisme, veelal ook in reactie op die andere nationalismes, ging streven naar omzetting van het rijk zelf in een Turkse nationale staat. De uitkomst van al die rivaliserende en botsende nationalismes was etnische zuivering, oorlog, genocide, meer oorlog en meer etnische zuivering. Maar de essentie blijft overeind, en verschijnt zelfs met extra scherpte: niet multiculturaliteit leidt tot geweld, maar de afschaffing van de multiculturaliteit gaat onvermijdelijk met grof geweld gepaard.
Multiculturaliteit in Nederland
Er zijn echter meer redenen waarom ik Nederland hier liever niet als voorbeeld van vreedzaam multicultureel samenleven wil nemen. Ik blijf graag verre van alles wat lijkt op nationale zelf-felicitatie. Ik wil zelfs niet in de buurt komen van het Nederland-zo-tolerant-verhaal. En ik vind het in het huidige politieke klimaat ook wel iets hebben om als multicultureel succesverhaal nu eens een maatschappij te nemen waarin de heersers moslims waren, geen christenen, boegbeelden van secularisme en Verlichting of anderszins het Westers-imperiale zelfbeeld onderstrepen.
Verder is Nederland ook helemaal niet zo’n overtuigend voorbeeld van vreedzame multiculturaliteit. Hier leven bevolkingsgroepen niet zozeer vreedzaam naast elkaar als vooral boven en onder elkaar. Preciezer: witte mensen boven, de anderen er onder. Dat wil zeggen: de diverse groepen mensen met herkomst in Nederlandse koloniën – mensen van Surinaamse, Antilliaanse, Arubaanse, Indisch-Nederlandse, Indonesische en Zuid-Molukse en Papoea-herkomst; de mensen uit gemeenschappen die hier als arbeidsmigranten zijn gekomen – Turkse, Marokkaanse Nederlanders; gemeenschappen van mensen die hier als vluchteling zijn gekomen – Somaliërs, Syriërs, Afghanen, Vietnamezen, Chilenen en anderen, in een veel eerdere fase ook Joden en Hugenoten die echter veelal deel zijn uit gaan maken van wat we ‘witte Nederlanders’ kunnen noemen, hetgeen racisme tegen met name Joden weer niet uitsluit… – leven min of meer vreedzaam naast elkaar, al valt daar ook veel meer over te zeggen. Verdeel en heers is de Nederlandse maatschappij niet vreemd. De gemeenschappen van witte Nederlanders leven nadrukkelijk bóven al deze andere gemeenschappen.
Marokkaanse Nederlanders op hoge posities zijn nog altijd zeer schaars, en moeten zich eindeloos bewijzen om te laten zien dat ze zo min mogelijk Marokkaans zijn en zo veel mogelijk Nederlander. Dat lukt een Aboutaleb bijvoorbeeld door extra fanatiek die oer-Nederlandse traditie, de racistische Zwarte Piet-figuur, met politiegeweld te helpen verdedigen. En hoeveel CEOs van Somalische of Syrische herkomst kennen we al in Nederland? Hoeveel zwarte politiechefs, hoeveel generaals van Kaapverdiaanse herkomst? Het vreedzaam naast elkaar bestaan van mensen van verschillende achtergronden kent één voorwaarde: aanvaarding van de witte culturele en maatschappelijke dominantie door de niet-witte gemeenschappen. Begin daar aan te morrelen, en het geweld is er ogenblikkelijk. Kom aan Zwarte Piet, en je krijgt doodsbedreigingen en politieknuppels en stompen in de maag.
De opmerking “we leven hier redelijk goed met elkaar, toch?” klinkt me iets te positief. Ik denk dat moslims, katholieken en orthodoxen in Sarajevo – in Ottomaanse tijden, maar sowieso tot aan 1992 – prettiger samenleefden dan moslims, christenen, joden en niet-kerkelijken in Amsterdam of Tilburg. Christelijke metropolieten en bisschoppen hadden in het door moslims bestuurde Ottomaanse rijk vaak een gerespecteerde, tamelijk hoge status: het waren alom erkende leiders van gerespecteerde gemeenschappen. Geldt hetzelfde voor imams in Nederland?
Ja, veel mensen doen hun best er het beste van te maken in de onderlinge verstandhoudingen. Maar Nederland is géén maatschappij van vreedzaam naast elkaar levende gemeenschappen van mensen uit uiteenlopende achtergronden. Nederland is een maatschappij van witte overheersing en stelselmatig racisme, met de onderhuidse spanningen die dat oproept, met bijvoorbeeld verontrustend geweld tegen moslims als vrijwel alledaags patroon.
Eric ziet dat natuurlijk ook wel. Hij vervolgt: “Het zijn alleen de racisten en nationalisten als jij (Blok) die voortdurend bezig zijn om dat te ondermijnen.” Klopt! Maar die “racisten en nationalisten” beheersen minstens twee van de vier regeringspartijen. Ze beheersen de grootste oppositiepartij, plus twee andere oppositiepartijen. Ze zijn dominant in grote delen van de media. Ze zijn binnen de politie bepaald niet afwezig, en dan zeg ik het heel terughoudend. Kortom, de ”racisten en nationalisten” zijn geen incidentele spelbrekers in een maatschappij die verder door etnische harmonie getypeerd zou worden. Ze maken een zeer prominent deel uit van de maatschappelijke hoofdstroom in de Nederlandse, zeer onharmonieuze maatschappij. De premier – weet je wel, die van ‘ze moeten zich maar invechten’ – is één van hen.
Ten slotte zegt Eric tegen mij: “Het is een beetje alsof je hem gelijk geeft dat het hier onleefbaar is.” Maar voor zover dat zo lijkt, zal Eric het verschil toch wel zien? Blok vindt het hier onleefbaar (worden) vanwege een (dreigend) teveel aan multiculturaliteit. Hij pleit daarmee impliciet voor stappen richting ‘grenzen dicht’. Ik vind het hier onleefbaar (worden) vanwege een, niet slechts dreigend maar steeds toenemend, racisme, vanwege de sloop van multiculturaliteit, een sloop waaraan Blok actief bijdraagt. Hij wakkert racisme aan en legitimeert het. Ik wil racisme bestrijden en van legitimiteit beroven. Beiden verwerpen we de huidige gang van zaken, maar de richting waarin we verandering willen is tegenovergesteld.
Het is net zoals met bijvoorbeeld de vermaningen van Wilders aan de regering om haar biezen te pakken. Ook ik wil dat de regering haar biezen pakt. Lijk ik daarmee op Wilders? Nee. Hij wil de regering vervangen door een nog veel rechtsere regering die nog veel harder racistisch beleid doordrukt, met hemzelf als Grote Leider. Ik wil de regering niet vervangen door een andere, welke dan ook. Ik wil geen regering, ook geen ‘progressieve’. Ik wil een zelfbesturende maatschappij van vrij gevormde communes en dergelijke. Wilders wil opgelegde verticaliteit, top-down bestuur, verder aangescherpte hiërarchie. Ik wil doorgevoerde horizontaliteit en de afbraak van elke hiërarchie om egalitair zelfbestuur de ruimte te geven. Volstrekte tegenpolen, en het feit dat zowel hij als ik de huidige regering graag zien verdwijnen is een puur formele overeenkomst die niets zegt.
Welnu, zo is het met Bloks standpunt en het mijne ook: hij en ik leveren kritiek op de bestaande verhoudingen, maar vanuit tegengestelde richting en met tegengestelde doelen. Maar om Blok en zijn racisme te helpen verslaan, is het nodig om te erkennen in welke mate de Nederlandse maatschappij helaas allang voldoet aan zijn wit-Nederlandse normen en waarden en bijbehorende machtspatronen. Aan onderschatting van onze vijand hebben we minder dan niets.
Noten:
2 “Blok uit onvrede over multiculturaliteit uin uitgelekte video”, 18 juli 2018, https://www.nu.nl/241810/video/blok-uit-onvrede-over-multiculturaliteit-in-gelekte-video.html
3 Zie voetnoot 1
4 zie voetnoot 2
5 Bij Peter Storm, “racisme en historische ontkenning uit ministeriële mond”, 18 juli 2018 , tweede commentaar.
- Al verschenen: hier
