De Griekse antieke filosoof Plato had het niet zo op democratie. Van zijn opvattingen heeft Karl Popper in zijn klassieker De open samenleving en haar vijanden gehakt gemaakt. Maar de democratie die Plato beschreef was veeleer populistisch in vergelijking met wat we nu kennen als moderne representatieve democratie. Burgers in Griekse stadstaten konden rechtstreeks over tal van onderwerpen meebeslissen. En grondwetten, die als het ware de politieke wijsheid van meerdere generaties bevatten en niet door simpele meerderheden kunnen worden veranderd, bestonden nog niet.
Plato schreef in De ideale staat* (Politeia) over de ontwikkeling van een staat tot een (populistische) democratie:
Brutaliteit, anarchie, liederlijkheid en onbeschaamdheid keren in triomfantelijke parade uit hun ballingschap terug, toegejuicht en vergoelijkt door de massa, die brutaliteit huldigt als levenskunst, anarchie als vrijheid, liederlijkheid als de grootste levensstijl en schaamteloosheid als moed.
Plato dacht dat de bandeloosheid van directe democratie haar tegendeel oproept. Mensen verlangen op een bepaald moment naar een duidelijke lijn en gezag in plaats van de toevalligheden van het populisme. Dan lijkt de lokroep van een dictator al gauw aantrekkelijk. Dat zelfs een elitaire rechtse zak als Plato tegen populisme was is veelzeggend. Hij had de gevaren ervan in de grote diversiteit aan antieke Griekse stadstaten opgemerkt. In 2400 jaar is er wat dat betreft weinig veranderd. Populistische uitslagen, waarbij het volk na korte tijd zijn stem betreurt (Brexit) of in botsing komt met internationale verdragen (immigratiebeperking van EU-burgers in Zwitserland), vormen een bedreiging voor de stabiliteit van een land.
Tegen de geschetste achtergrond is het niet verwonderlijk dat Geert Wilders pleit voor populistische referenda. Hij wil vier keer per jaar een bindend referendum. Hoe meer haaks op elkaar staande uitslagen er door referenda komen, des te vaker de roep om een meer autoritair bestuur zal weerklinken. En Wilders denkt dat hij de natuurlijke autoriteit is voor alle ontevreden onnozelaars.
* Gerard Koolschijn (2010). Plato: De ideale staat (vertaling). Amsterdam: Athenaeum-Polak & Van Gennep. p. 308.
