Een groots en meeslepend systeem

Een goede vriend van mij, wanneer gevraagd naar zijn levensfilosofie, antwoordt steevast: groots en meeslepend, waarbij hij weids met zijn armen gesticuleert en op koninklijke wijze door de kamer schrijdt. Sinds de uitbraak van het declaratieschandaal aan de Nederlandse universiteiten kan ik hem de volgende raad meegeven: word universitair bestuurder. Want waar de rest van het universitaire landschap gebukt gaat onder besparingen en soberheidsagenda’s blijkt het heel wat somptueuzer vertoeven aan de top van de universitaire bestuursladder. Persoonlijke chauffeurs, verblijven in luxe-hotels, business class vliegtickets van meer dan 8000 euro, … het zijn dingen die slecht vallen op hetzelfde moment waarop je afdelingen sluit en het onderzoeksbudget van je docenten met 40% reduceert.

De verleiding is groot om in de moraliserende kramp te schieten, en te focussen op individuele excessen. Maar als de onderzoeksjournalistiek van RTL iets aangetoond heeft dan is het dat bijna alle Nederlandse universiteiten in hetzelfde bedje ziek zijn, met als lovenswaardige uitzonderingen Tilburg, Maastricht, Eindhoven en Twente. Bovendien lijkt het dat er vooral interne richtlijnen overschreden werden maar geen strafbare feiten gepleegd. Als er al koppen zullen rollen zal dat eerder zijn omdat posities onhoudbaar zijn geworden, niet omwille van strafbare feiten.

Om de individuele anekdotiek cum morele verontwaardiging te overstijgen moeten we het systeem dat leidt tot zulk groots en meeslepend declareergedrag aan de top voor het licht houden. Uit wat er o.a. aan de UvA de laatste maanden aan het licht is gekomen, in combinatie met de bonnen die door RTL werden vrijgegeven, krijgen we een vrij precies beeld van wat er mis is met dat huidige universitaire systeem.

1. Een groep professionele bestuurders die volledig losgezongen is van de dagelijkse werkvloer frequenteert een internationale elite van bedrijfsmanagers en beleidsmakers. In die maalstroom aan zakendiners en vliegtuigreizen wordt uit het oog verloren dat universiteitsmanagers publiek geld opsouperen dat eigenlijk bestemd is voor het onderwijs. De defensieve reactie van sommige universiteiten dat het wel meevalt, dat het soms niet anders kan, etc… moet in dit licht gezien worden. Ze weten dat in dat internationale wereldje het consumptiegedrag van de bestuurders helemaal niet groots en meeslepend is, maar eerder aan de sobere kant. Maar daarmee leggen ze impliciet ook het pijnpunt bloot, namelijk dat een universiteit geen privaat bedrijf is maar door de belastingbetaler betaald wordt, en dat de bestuurders willen meespelen in een circuit waar wél groots en meeslepend geconsumeerd en gedeclareerd wordt.

2. Eenieder die het bestuurlijke wereldje van dichtbij volgt ziet steeds dezelfde namen terugkomen. Jet Bussemaker, huidig minister van onderwijs, was tot 2012 rector van de Hogeschool van Amsterdam. Zij benoemt nu de leden van de Raad van Toezicht die het huidige College van Bestuur van de UvA/HvA moeten controleren. Hans Amman, de huidige vice-president van het College van Bestuur van de UvA/HvA zat voorheen in de Colleges van Bestuur van Eindhoven en Utrecht, etc. We zien, met andere woorden, een draaideursysteem waarin bestuurders van positie naar positie hoppen. En omdat men steeds dezelfde mensen tegenkomt in het milieu houdt deze bestuurlijke kaste zichzelf de hand boven het hoofd – het precieze tegendeel van een systeem van checks and balances, met weinig of geen zelfreinigend vermogen.

3. Dit verklaart waarschijnlijk waarom de universitaire Raden van Toezicht uitblonken in hun stilzwijgen. Zoals de naam suggereert is het de taak van De Raad van Toezicht om het College van Bestuur te controleren. In de praktijk blijk dat echter vies tegen te vallen. Geen enkele Raad van Toezicht heeft aan de alarmbel getrokken in verband met het declaratiegedrag van haar bestuurders. De bestaande medezeggenschapsorganen vielen op hun beurt dan weer op door hun vergoelijkende reactie toen het nieuws van de declaraties brak. De voorzitter van de Centrale Ondernemingsraad van de UvA verklaarde tegenover Folia dat “als je veel moet vliegen zakelijk, kan ik me voorstellen dat je business class reist”. Onder hetzelfde artikel reageerde Marco Kloek, een lid van de medezeggenschap van de HvA, dat hij deze zaak “erg opgeblazen” vindt , want wat is nu 3 ton op een budget van 600 miljoen? Uitspraken als deze maken duidelijk dat we van de bestaande medezeggenschap geen bloedhondrol moeten verwachten, en dat deze organen in grote mate de logica volgen dat universiteitsmanagers op hetzelfde niveau als hun tegenspelers uit de private sector moeten meespelen.
De hele bonnenaffaire is ook belangrijk omdat ze de aandacht vestigt op het belang van de Wet op Openbaarheid van Bestuur (WOB). Het lijkt erop dat RTL deze declaraties in handen kreeg door gebruik te maken van de WOB.

In een interessante blogpost een week geleden hekelt RTL- adjunct-hoofdredacteur Pieter Klein een wetsvoorstel dat donderdag gestemd wordt, waarin de WOB afgezwakt wordt en tot een tandeloze tijger gemaakt wordt. Als het declaratieschandaal iets heeft duidelijk gemaakt dan is het dat een maximale WOB wél werkt, en we zijn met zijn allen gebaat bij bestuurders die voortdurend onder de loupe gelegd worden. Want het systeem dat groots en meeslepend managementsgedrag stimuleert vinden we niet alleen terug in de universiteiten, maar ook in de zorg, de zorgverzekering, en al die andere sectoren waarin publieke bestuurders de grote sier maken. Na lange jaren van makke meegaandheid lijkt de tijdgeest nu te keren, en het is cruciaal dat we onze instrumenten om de somptueuze managers te controleren net nu niet uit handen geven.

Jan Teurlings is universitair docent mediastudies aan de UvA en betrokken bij ReThink UvA.