Het lab der onmenselijkheid

Griekenland dient als proeftuin voor de afschaffing van het asielrecht in Europa.“De oudste beschrijving van het recht op asiel is toe te schrijven aan Tacitus. Hij liet zien hoe bij de oude Grieken veel mensen asiel zochten en dat in bepaalde toevluchtsoorden ook kregen. Het ging dan vooral om weggelopen slaven, misdadigers en schuldenaren die hun schuldeisers van zich af wilden schudden. De overheid probeerde die mensen te grijpen. Maar het volk had zich opgeworpen om hen te beschermen, om de onschendbaarheid van de toevluchtsoorden te waarborgen. Voor het volk was het voldoende dat mensen zich onder de bescherming van de goden stelden. Wat kon hen daartoe verder gedreven hebben, behalve uiterste nood?” Aan deze oorsprong van het recht op asiel werd herinnerd door Burkhard Hirsch’ openingsrede bij het Asielpolitieke Forum in de Evangelische Akademie Mülheim an der Ruhr, ongeveer tien jaar geleden.

Vandaag de dag hebben asielzoekers, van wie een groot deel via Griekenland in de EU terecht komt, geen toevluchtsoord meer. In Griekenland brengen belagers van de neo-fascistische partij Chrysi Avgi (Gouden Dageraad) hun levens in gevaar. Wie de route door Turkije (waar enkel Europeanen asiel kunnen krijgen) heeft weten te overleven, mag van de EU niet binnenkomen via Griekenland of Oost-Europa.

Ongeveer een miljoen vluchtelingen en migranten houden zich in Griekenland op. Ze komen voornamelijk uit oorlogsgebieden als Afghanistan, Irak en Syrië. Maar nu de afscherming van de Europese grenzen in het Middellandse Zee-gebied andere vluchtwegen naar Zuid-Europa te gevaarlijk heeft gemaakt, zijn er ook steeds meer mensen uit Noord- en West-Afrika die in Griekenland belanden. De organisatie Pro Asyl heeft vastgesteld dat de vluchtroutes zich de laatste jaren gewijzigd hebben. Turkije is momenteel het belangrijkste transitland voor vluchtelingen en migranten die Europa willen bereiken.

De afschaffing van het asielrecht in Griekenland

Als vluchtelingen het tot Griekenland hebben weten te redden, dan wanen ze zich veilig. Maar het aanvragen van asiel is in Griekenland nauwelijks mogelijk. “Op de enige dag in de week waarop het bureau van de vreemdelingenpolitie is geopend, lukt het ongeveer twintig mensen om asiel aan te vragen. In de lange rij, die zich veelal dagen vooraf voor het bureau vormt, vechten honderden asielzoekers voor een plek. Wie het niet voor elkaar krijgt om een asielaanvraag te doen of de pogingen opgeeft, wordt in de meeste gevallen een slachtoffer van politierazzia’s en komt terecht in overbevolkte gevangenissen waarin catastrofale toestanden heersen,” zo schrijft Amnesty International in december 2012. De organisatie vermoedt een bewuste afschrikkingsstrategie.

Op 4 augustus 2012 startte in Griekenland de actie “gastvriendelijke Zeus”. Die naam is bittere ironie. Bij de actie werden migranten en vluchtelingen voor onbepaalde tijd in de kelders van politiebureaus en leegstaande kazernes opgesloten. Officieel is het doel deportatie. Maar het feit dat er zich onder de gedetineerden zowel mensen met een verblijfsstatus bevinden als mensen die vanwege hun herkomst en migratiegeschiedenis niet gedeporteerd kunnen worden, laat zien dat de maatregel er voornamelijk toe dient om de spreekwoordelijke spierballen van de staat te laten zien.

Minstens evenzeer van belang is het afschrikkingseffect, waarbij de psychische en lichamelijke gevolgen voor de gedetineerden op de koop toe genomen worden. Er werden mensen opgesloten die in hun eentje voor kleine kinderen zorgen en die op het moment van aanhouden hun papieren niet bij zich hadden. Die kinderen belandden in ziekenhuizen, voor zover er al mensen waren die hen opvingen. Ook vaders, die onder zware omstandigheden als gezinshoofd verantwoordelijk zijn voor het overleven van hun gezin, werden opgesloten. Hun gezinnen kwamen er vaak slechts door toeval achter waar ze zich bevonden. Er werden mensen opgesloten die niet wisten waarom hen dat overkwam of welke rechten zij hebben, omdat er niemand was die hun taal sprak. Onder de gedetineerden bevonden zich ook onbegeleide minderjarigen en veel zwaar getraumatiseerde vluchtelingen en migranten.

Waar de gedetineerden zich bevinden, is veelal onbekend. Het wordt zelden toegestaan om detentiecentra en politiebureaus te bezoeken. Anti-fascisten die tot een mobiele motorrijdersorganisatie behoren, berichtten begin oktober 2012 dat ze na hun aanhouding door de politie zijn gefolterd. Veel politieagenten in Griekenland sympathiseren met de neo-fascistische Gouden Dageraad, en men heeft weinig verbeeldingskracht nodig om zich voor te stellen dat opgesloten migranten op vergelijkbare wijze behandeld worden. Na een bezoek aan het grootste detentiecentrum, in Korinthe, konden parlementsleden van de linkse partij Syriza en mensenrechten-activisten vaststellen dat de mensenrechten er op veel manieren geschonden worden. Ook in Korinthe berichtten mensen in de detentiecentra dat voor degenen die asiel aanvragen minstens een jaar opsluiting dreigt, terwijl anderen vervroegd vrijgelaten worden.

Wie onder deze repressieve omstandigheden afziet van een asielaanvraag in Griekenland, kan vanwege het tweede Dublin-akkoord in geen enkel ander Europees land nog asiel aanvragen. In de afgelopen twintig jaar is het asielrecht in Europa steeds verder uitgehold, tot het punt waarop het in de randzones van Europa de facto niet meer bestaat. Terwijl de redenen tot vluchten gezien de toenemende oorlogszuchtige en verscherpt neo-liberale politiek niet afnemen, worden asielzoekers in de door crisis geplaagde randzones van de EU onder omstandigheden vastgehouden waarin weinig eerbied voor mensenrechten heerst.

Het Dublin II-akkoord heeft tot gevolg dat vluchtelingen in de praktijk niet meer naar Duitsland kunnen vluchten om een asielaanvraag te kunnen doen. De asielaanvragen (eerste aanvraag) in Duitsland zijn van 438 duizend in 1992 tot 27.600 in 2009 afgenomen. In 2011 hebben 45.700 mensen in Duitsland asiel aangevraagd.

Momenteel debatteert het EU-parlement over de tijdelijke opsluiting van vluchtelingen en migranten – in gevallen waarbij het gaat om vaststelling van de identiteit, het onderzoeken van de vluchtredenen of een verlate asielaanvraag – als onderdeel van een nieuwe “opvangrichtlijn”. Het is de bedoeling dat dit beleid in de hele EU ingevoerd zal worden, mocht het voorstel van de Europese ministers van Binnenlandse Zaken er door komen.

Proefterrein van de crisispolitiek

Griekenland heeft daarmee een dubbele betekenis in de neo-liberale en autoritaire omvorming van de EU: als een laboratorium van een grenspolitiek zoals de Europese centrale machten die voor zich zien. Waar eerder een cordon sanitair werd gebouwd om het Schengengebied, wordt er nu ook een in de randzones zelf opgezet. Deze mensenrechtenvrije zones, die tot nu toe opgezet werden in landen als Libië en Marokko om migranten met migratiedoel Europa af te schrikken, worden nu ook opgebouwd in de EU zelf. Daarnaast is Griekenland het proefterrein van een fundamentalistische neo-liberale politiek, die als doel heeft om de militaire en economische concurrentiemogelijkheden van de Europese centrale machten te vernieuwen. Het “model dat over de ruggen van de Grieken wordt uitgeprobeerd is een samenleving zonder openbare diensten, waarin scholen, klinieken en apotheken tot ruïnes vervallen, en waarin gezondheid tot een privilege van de rijken is gemaakt, en waarin bijzonder kwetsbare delen van de bevolking tot een planmatige uitroeiing veroordeeld worden, terwijl degenen die nog werk hebben tot extreme vormen van verarming en precariteit veroordeeld worden,” zo schreven diverse Europese intellectuelen en kunstenaars het afgelopen jaar in hun oproep “Laten wij het Griekse volk redden van zijn redders”. (Der Freitag, 22 februari 2012)

Het afnemen van de solidariteit van de bevolking met vluchtelingen en migranten is in de crisismanagement-strategie van de EU sterk ingecalculeerd. De actie “gastvriendelijke Zeus” is ook een test voor een politiek van afgrenzen en maatschappelijke fragmentatie, die het verzet moet breken tegen een omvattende herverdeling van onder naar boven, en een privatisering van staatseigendom en bedrijven ten gunste van de Europese kernlanden en het internationale kapitaal.

De uit de openbaarheid weggedrukte opsluiting van asielzoekers is een precedentsituatie voor de Europese vluchtelingenpolitiek. Het de facto afschaffen van het recht op asiel in Griekenland zet consequent de ontwikkelingen voort die zijn begonnen met het in 1993 in Duitsland afgesloten “asielcompromis”, en wijst Griekenland de rol toe van een grens- en afschrikkingsregime. Voor zichzelf ziet Duitsland een rol als een staat in dienst van mensenrechten, en men kiest in alle rust een paar asielzoekers uit die behoren tot de overlevers van het EU-grensregime, aan wie men dan asiel verleent. De vluchtelingenprotesten in Berlijn, Brussel en Wenen zijn ook uitgebroken om deze politiek te ontmaskeren. Het wordt tijd dat het verzet zich uitbreidt, zodat het de overheid net als in het oude Griekenland niet meer lukt om deze politiek van desolidarisering er door te drukken.

Dit is een vertaling van het artikel “Labor der Unmenschlichkeit” uit het Duitse weekblad “AK (Analyse & Kritik)” nummer 579 van 18 januari 2013. Vertaler: André Robben. Het notenapparaat is door de redactie enigzins gewijzigd.

Dit stuk is eerder veschenen op de website van Doorbraak.eu; auteur Andrea Plöger (Activiste bij Afrique Europe Interact)