Een Amsterdams tramstel rijdt met te deporteren Joden naar een station. De tram voert het lijnnummer 7, en deze lijn reed zeker tijdens de bezetting niet naar of langs een treinstation. Waaruit afgeleid kan worden dat hier niet een speciale deportatielijn in actie is vastgelegd. (Lijn 7 had indertijd wel zijn eindpunt bij de Hollandsche Schouwburg).
We zien de passanten op de stoep niet met gebalde vuist naar die ene Duitse soldaat op de treeplank zwaaien, het is zelfs maar de vraag of men echt kijkt. En als men kijkt naar het tafereel, wat gaat er in de toeschouwers om?
De Leidse historicus Bart van der Boom heeft 164 dagboeken uit de bezettingstijd doorgespit om er achter te komen wat “gewone Nederlanders” tijdens de bezetting van “de holocaust” (is het woord nu officieel Nederlands geworden in dit verband? ik zal er nooit aan wennen) wisten en wat zij van de deportaties vonden.
Het antwoord in doorsnee op de eerste vraag: neen, het lot van de gedeporteerden was niet bekend bij de “gewone Nederlanders” en ja, men vond de deportaties afschuwwekkend, hoe men ook over Joden dacht verder.
Heel redelijke conclusies die men haast intuïtief zou kunnen bedenken. De Februaristaking ging tenslotte niet om opslag, ook al wil de nieuwste nationale legende dat Vrijwel Iedereen Fout Was want Niets Er Aan Doende. Ja, als je denkt dat dit een mogelijk tafereel is uit die tijd (de dame met de benen is volgens het verhaal joods en draagt geen ster) – dan geloof je dat alles mogelijk was, vrees ik.
Zeggen dat zo goed als niemand “goed” was tijdens de bezetting betekent ook kleineren van het verzet dat er natuurlijk wel was, tot en met de Februaristaking. Ja, de bestuurder van de afgebeelde tram staakte waarschijnlijk en reed later wel deze wagen. Wat reken je hem aan? Bart van der Boom heeft het druk met uitleggen want wat hij schrijft gaat in tegen de nieuwe inzichten die omdat ze zo nieuw zijn niet aangevochten kunnen worden.
Als 164 dagboekschrijvers, onder wie heel uiteenlopende mensen, zo goed als allemaal zeggen dat de Nederlandse bevolking de Jodenvervolging verafschuwt, en dat is ook de teneur van de rapporteurs die in diens van de Duitsers de stemming peilen, is het vrij waarschijnlijk dat dat een breed gedragen overtuiging was. En als van die 164 dagboekschrijvers er niet een helder de overtuiging verwoordt dat de gedeporteerde Joden niet te werk gesteld worden, maar bij aankomst gedood, is dat een zeer sterke indicatie dat men dat niet wist. Absolute zekerheid bestaat niet in de historische wetenschap, omdat onze bronnen altijd fragmentarisch en imperfect zijn. Maar naar maatstaven van de historicus is dit tamelijk overtuigend bewijs.
Ik denk overigens dat als mijn conclusies het omgekeerde waren geweest, ze geen enkele scepsis hadden opgewekt. Als ik had laten zien dat 164 dagboekschrijvers in overgrote meerderheid blijk geven van een duidelijk besef van de Holocaust en van een verregaande onverschilligheid dienaangaande, had, vermoed ik, niemand getwijfeld aan het gewicht van dat bewijs.
Hoe de inzichten in hoe het zat in ’40-’45 steeds uitgebreider worden en er steeds meer slachtoffers komen en naarmate er minder mensen zijn die de tijd (bewust) hebben meegemaakt heb ik aan de hand van een ander Amsterdams tramvoorbeeld hier eerder in een commentaar geschreven.
Op verzoek hier in redactioneel stuk herhaald:
Toen in Amsterdam een ringlijn om en in de binnenstad werd ingesteld wilde men deze het lijnnummer 8 geven, ook symbool voor oneindigheid tenslotte (kwartslag gedraaid).
Hoop kabaal plotseling: lijn 8 heette de lijn te zijn geweest waarmee “de joden gedeporteerd waren”.
Er mocht nooit meer een lijn 8 komen in Amsterdam.
(Die was er namelijk wel alweer geweest, maar dat diende men vergeten te zijn).De oude lijn 8 reed door buurten met een groot aandeel aan joodse bewoners. Toen de moffen het joden verboden met de tram te rijden werd deze lijn als eerste tijdens de bezetting opgedoekt bij gebreke aan passagiers. Dit verhaal is totaal vervormd doorgekomen: er was geen speciale “deportatielijn”, op zich is het natuurlijk erg genoeg dat de Amsterdamse tram werd ingezet voor “transporten” maar dat is een geheel andere kwestie.
Toen in 1965 de tweede lijn 8 werd ingesteld (die, nu ik er over nadenk, al dan niet bewust door de “nieuwe” jodenbuurt reed – Watergraafsmeer en Buitenveldert) maakte niemand bezwaar of lawaai.
In 1997 barstte het plotseling van de (zaakwaarnemers van de) slachtoffers. Het werd dan lijn 20 en die heeft het niet lang gehouden (werd zogenaamd gesubsidieerd, maar dat is weer een geheel ander verhaal).
Geschiedschrijving is een discussie zonder einde(r). Het moeilijke met ’40-’45 is dat, hoewel er (nog) zoveel mensen zijn die de tijd zelf hebben meegemaakt er toch ook zoveel mensen zijn voor wie dit niet geldt maar die zonder onderzoek zeker weten dat het Anders Zat. Was men tegenover iedere andere geschiedschrijving ook maar zo kritisch…
Het illegale blad in Amsterdam, “Het Parool” van 27 september 1943 (!!!) berichtte al over de werkelijke bestemming van de Joden die gedeporteerd werden. Als historicus zou Van der Boom de studie van 164 dagboeken moeten plaatsen in een veel breder perspectief. Men kan in algemeenheid aannemen dat een dagboek zich niet leent voor het vermelden van dergelijke gruwelijkheden zoals die in de Tweede Wereldoorlog voorkwamen.
Kortheidshalve verwijs ik de schrijver van dit artikel en Van der Boom naar: http://www.hetillegaleparool.nl/archief/1943/430927-4.php
De conclusie kan getrokken worden dat de bewering geen stand kan houden dat men niet heeft geweten wat ‘hun’ lot zou zijn geweest.
Ik vind dat je gelijk hebt, Arnold. Maar was het misschien ook niet zo, dat de meeste mensen niet WILDEN weten?
@2 Huib, dat denk ik ook. Niet vragen of onderzoeken, dan krijg je ook geen onwelgevallig antwoord.
@2
Dat is meer dan waarschijnlijk – tenslotte is het tot vandaag aan toe onvoorstelbaar.
@1 Het feit dat het toen in een (obscuur) blaadje stond wil nog niet zeggen dat je het moest geloven. Niet alles wat gedrukt staat is waar.
““de holocaust” (is het woord nu officieel Nederlands geworden in dit verband? ik zal er nooit aan wennen)”
Ik zeg nog altijd liever Shoa, maar bijna alleen types als Wilders hoor je dat nog weleens zeggen. Toen de term Holocaust gelanceerd werd (als titel van een tv-serie rond 1980) hadden heel veel mensen er een aversie tegen, vanwege de connotaties (‘brandoffer voor de goden’), maar op een gegeven moment heeft Yad Vashem zich omgedoopt tot Holocaust Museum en sindsdien is de term ingeburgerd geraakt.
Vanaf 1933 wisten veel mensen van de concentratiekampen, dus zo’n 10 jaar later moet het duidelijk zijn geweest dat je daar niet meer vandaan kwam. Nee, men wist niet van de gaskamers, maar wat men wèl wist was op zich al verschrikkelijk en onmenselijk genoeg om diep geschokt te zijn. Maar de repressailles tegen mensen die zich verzetten waren inderdaad ook niet misselijk – zoals na de Februaristaking. Je krijgt vaak de indruk dat het gros van de mensen vond dat je dat niet moest doen, jezelf in de waagschaal stellen. Zelfs de slachtoffers zelf wilden vaak niet geholpen worden, beseffend dat dat ten koste van anderen zou gaan.
Uit de pogingen van historici de nog altijd openstaande vraag te beantwoorden waarom in Nederland zoveel meer joden zijn afgevoerd proef je vaak dat ze de houding van de Nederlanders maar slap vinden – maar ik vraag me af wat voor heroïek dan in andere landen plaatsvond. Ik denk dat het meeste verzet ook daar clandestien (lees: ondergronds) was, en dat de mogelijkheden daartoe in ons land wrsl. kleiner waren.
@6
De voortreffelijke bevolkingsadministratie heeft ongetwijfeld een hoofdrol gespeeld.
Ja, dat schijnt. Was Nl. dan zoveel bureaucratischer dan andere landen? Ook vraag ik me af of andere landen een equivalent hadden van de Joodsche Raad, die overal het signaal afgaf vooral geen verzet te plegen. Verder zijn de geografische omstandigheden hier natuurlijk niet ideaal voor een guerillastrijd.
Van de site gewijd aan Lau Mazirel.
@5 Het feit dat het toen niet vermeld werd in dagboeken wil nog niet zeggen dat je het niet wist. Niet alles wat geschreven is, ook op deze site, is waar…