Hoe de VVD de voorsteden veroverde en links die kan terugwinnen

Een van de opmerkelijke trends van de afgelopen verkiezingen is de scherpe geografische scheidslijn tussen de grote steden waar de PvdA won en de gebieden daarbuiten, waar de VVD het CDA verving als de sterkste partij. Nu de rook is opgetrokken, analyseren Michel Tilanus en Maina van der Zwan de herkomst van het gegroeide VVD-electoraat.

Bij VVD-gemeenten dacht je tot voor kort vooral aan miljonairsoorden als Wassenaar, Laren, Blaricum, Heemstede-Aerdenhout en Rozendaal. Getalsmatig zetten die kiezers echter geen zoden aan de dijk. Maar nu is de VVD hard doorgegroeid in vrijwel alle voorsteden en groeigemeenten, van Zoetermeer tot Wierden, van Amstelveen tot Venray. In Nederlands Suburbia heersen de liberalen.

Tegelijkertijd wordt in vrijwel alle grote steden de paraplu van de sociaal-democratie weer opgezocht. Dat zie je in de grote steden, met relatief veel sociale woningbouw, maar ook al in nieuwe voorsteden met een groeiende verarmende onderlaag, zoals Almere en Spijkenisse.

Toelichting op de kaarten: De bovenste twee kaarten tonen de grootste partijen per gemeente van de landelijke verkiezingen in 2006 en 2012. Deze weergave verhult hoe de andere partijen het gedaan hebben, maar laat een duidelijke trend zien.
De onderste twee kaarten tonen winst en verlies voor CDA en VVD in de landelijke verkiezingen in 2012, uitgedrukt procentuele verandering ten opzichte van 2010. Onderzoek en illustraties: Josse de Voogd, Geodan, 2012.

Het patroon is heel sterk: PvdA in de grote stad en de VVD in de regio, het gebied dat tot voor kort werd gedomineerd door het CDA. De liberale overname was in de agrarische sector al langer gaande, maar is nu doorgezet naar een veel groter gebied, met ongetwijfeld een stevig aantal arbeiders onder de stemmers.

Wij denken dat deze verschuivingen te verklaren zijn door de manier waarop 25 jaar neoliberalisme de Nederlandse huishoudens heeft veranderd, hoe woningbezit en consumptiepatronen in tijden van crisis de onzekerheid versterken en hoe bij het uitblijven van collectieve strijd deze groep werkenden makkelijker in liberaal vaarwater komt.

Gouden ketenen

Allereerst de sociaal-geografische ontwikkeling. Wat is er gebeurd in de gebieden die verkleurd zijn van groen naar blauw? Het platteland is relatief verstedelijkt en bevolkt door de bovenlaag van de moderne arbeidersklasse. Deze migratie van de stad naar de regio is aan de ene kant gestimuleerd door de voortgaande privatisering van de volkshuisvesting – liberalisering van de huurmarkt, de sloop van de sociale woningbouw en de verzelfstandiging van woningcorporaties.

Aan de andere kant werden mensen gelokt met allerlei fiscale voordelen. Via de aflossingsvrije hypotheek kon tot 120 procent van de vraagprijs van een huis geleend worden en de betaalde rente kon van de belasting worden afgetrokken. Woon-werkverkeer werd via reiskostenvergoedingen en leaseconstructies zo aantrekkelijk mogelijk gemaakt. Zo werden arbeiders de oude wijken uitgejaagd en met gouden ketenen aan het systeem gebonden.

Een uitbreiding van krediet en een explosie van hypotheken stuwden de huizenprijzen omhoog. De schatting is dat de huizen van de 4,3 miljoen Nederlandse woningbezitters gemiddeld 30 procent zijn overgewaardeerd. En net zoals in de VS kon deze zeepbel niet eeuwig standhouden. De prijzen dalen al een aantal jaar, met grote gevolgen voor de hypotheekbezitters. Volgens de Nederlandse Vereniging van Makelaars hebben 516 duizend Nederlandse huishoudens een hypotheekschuld die hoger is dan de waarde van de woning. Als de prijzen blijven dalen, gaat dat aantal volgend jaar met ongeveer 20 procent omhoog.

Neem daarbij de oplopende werkloosheid, vier achtereenvolgende jaren dat de reële koopkracht is gedaald en de opeenstapeling van stijgende kosten voor zorg, onderwijs en andere essentiële diensten, en je begrijpt wat voor een druk er op ogenschijnlijk welvarende huishoudens wordt opgebouwd. De net verworven luxe is in rap tempo aan het veranderen tot een molensteen om de nek.

Huizen blijken onverkoopbaar. Forensen die hun auto niet meer kunnen betalen, ontdekken dat het streekvervoer is wegbezuinigd. Voor deze groep arbeiders dreigt de crisis steeds meer een feitelijk zeer precair bestaan te destabiliseren. Die groeiende onzekerheid is een drijvende kracht achter de electorale verschuivingen.

Ieder voor zich

Marx zei al dat in een paleis over het algemeen anders gedacht wordt dan in een hut. Zo wordt er in een koophuis over het algemeen ook anders tegen bepaalde dingen aangekeken dan in een sociale huurwoning. De ideologie van de hardwerkende kleine zelfstandige, die zijn handje niet hoeft op te houden en zijn eigen keuzes wil kunnen maken, valt hier sneller in goede aarde.

Maar perspectief is niet alles en tradities spelen natuurlijk ook een grote rol. In de overloopgebieden van steden waar de sociaal-democratie diepe wortels heeft, zoals de oude mijnstreek in Limburg en de noordoostelijke provincies, is de PvdA sterker gebleven dan in de voorsteden rondom traditioneel meer liberale steden of in meer christen-democratische gebieden. De reden dat het kwartje nu steeds vaker naar de VVD-kant valt, heeft alles te maken met de crisis.

Men is nattigheid gaan voelen en de VVD heeft kundig op dit sentiment ingespeeld. Waar Haersma Buma opriep tot een ‘ethisch reveil’, hamerde Rutte maar op één boodschap: als ‘hardwerkende Nederlander’ ben je bij ons veilig. ‘De echte partij van de arbeid’ stond er op de verkiezingsborden. En de boodschap was dan ook dat je vooral hardwerkende Nederlander moet blíjven, en niet ziek, werkloos of oud moet worden. Die groepen werden door de VVD namelijk gebrandmerkt als de zakkenrollers van de werkende man en vrouw. Een staaltje zondebokpolitiek dat bijna net zo kwalijk is als Wilders’ racisme tegen moslims of Oost-Europeanen. De boodschap is: zíj staan jóuw succes in de weg.

Deze tweedeling tussen ‘hardwerkende Nederlanders’ en ‘handophouders’ is bewust gecreëerd. Niet alleen in de hoofden van mensen, maar ook in het echt. De volkshuisvesting werd geprivatiseerd, de sociale zekerheid een repressief in plaats van een ondersteunend systeem, zelfs zorg moest winstgevend worden. Ambtenaren worden flexwerkers en de nieuwe gedwongen werkverschaffing is bedoeld om de werklozen zowel te disciplineren als te demoraliseren. Zo zagen de liberalen doelbewust de poten onder de sociaal-democratie vandaan. De dagelijkse realiteit is: ieder voor zich en God voor de SGP.

Radicaal alternatief

Dat ruimtelijke ordening wordt ingezet voor klassenstrijd is natuurlijk niet nieuw. Van de stadsplanning van Haussmann in Parijs tot de gedwongen massamigraties in China gebruiken heersers de staat om de maatschappij naar hun beeld en belangen te veranderen.

De marxistische geograaf David Harvey beschrijft dit proces in zijn nieuwe boek Rebel Cities. Als onderdeel van de neoliberale contrarevolutie werden in de jaren tachtig de voorsteden massaal uitgebreid. Voortgestuwd door goedkoop krediet veranderden de consumptiepatronen van Amerikaanse arbeiders radicaal, met vergelijkbare electorale verschuivingen tot gevolg als die we hier zien.

En net zoals in de VS is ook hier de trend niet onomkeerbaar. Allereerst omdat de beloften van de VVD vals zijn. Zij beschermt de ‘hardwerkende Nederlander’ helemaal niet. Door de crisis aan te grijpen voor draconische bezuinigingen en verdere neoliberale herstructurering zal juist deze groep getroffen worden. Huisuitzettingen zullen ook hier de ‘Amerikaanse’ droom doen uiteenspatten en tot verzet leiden. Dat kan zich uiten in legale procedures, maar ook in collectieve herinnames van leegstaande huizen, zoals de Amerikaanse Occupy vorig jaar organiseerde.

De crisis kan zich dus ook tegen de liberalen keren, maar of deze mogelijkheid doorzet tot een echte doorbraak heeft links in eigen hand. Daarvoor is een radicaal andere politieke richting nodig. Links en de vakbeweging moeten een programma ontwikkelen dat alle werkenden beschermt tegen de impact van de crisis, zowel de huurders als de huizenbezitters, zowel de fietsers als de automobilisten.

Lijnen moeten langs klasse getrokken worden, niet langs waar mensen wonen of welke taal ze spreken. Alleen dat kan de solidariteit herstellen. Daarom is het goed dat de SP de hypotheken tot 350.000 euro wil beschermen en alleen de renteaftrek daarboven wil afschaffen. Links is niet tegen bewoners van vinex-wijken.

Maar stellingname is niet genoeg. Het liberale tij zal namelijk alleen gekeerd worden door echte verschuivingen in sociale macht, en dus door collectieve strijd: voor behoud van de fiscale aftrekbaarheid van de reiskostenvergoeding én de sociale woningbouw, voor de nationalisering en uitbreiding van het openbaar vervoer én de bescherming van aanvullende pensioenen.

Het geld daarvoor moet niet gehaald worden bij zieken en werklozen, maar daar waar het zit: de multinationals, de banken en de meest vermogenden, kortom, de echte profiteurs van de crisis. Daarin ligt de taak van links en de vakbeweging. Voer dat uit en je herovert Suburbia.

Dit stuk is eerder verschenen op de website van socialisme.nu