Gaat een vaccin ons redden van het coronavirus? Je hoort die hoop hier en daar, op wanhopige toon: ‘als straks dat vaccin er eenmaal is, dan zijn we eindelijk van deze ellende af’. Ik kan me die hartenkreet indenken. Maar er zijn heel goede redenen om de ontwikkeling en invoering van een vaccin tegen corona niet centraal te stellen in de strijd tegen de pandemie. Een vaccin wordt op termijn wellicht een hulpmiddel in die strijd. Een wondermiddel is het echter niet. Intussen raken mensen besmet, worden ziek en gaan dood. Die pandemie moet nu bestreden worden, door ons zelf gezamenlijk. Niet pas straks van hogerhand, een hogerhand dat allang heeft aangetoond dat levens redden geen hoofddoel is maar voornamelijk kostenpost.
Wachten op een vaccin?
Een eerste reden om niet al te heftig op een vaccin te hopen is eenvoudig. Er is nog helemaal geen vaccin. De ontwikkeling ervan – preciezer gezegd, van vele tientallen kandidaat-vaccins – gaat weliswaar snel. Farmaceutische bedrijven zien het punt: een enorme afzetmarkt, door overheden gegarandeerd. Het inkopen van vaccins – die er dus nog niet zijn – is al begonnen. En nee, die bedrijven zijn niet bezig met onze gezondheid. Die zijn bezig met hun winst. Maar ze kunnen zich een slecht vaccin nauwelijks veroorloven, gezien de imagoschade die ze dat zou opleveren – imagoschade die zich in instortende verkopen en hoge verliescijfers zou vertalen.
Uit commercieel eigenbelang zullen die bedrijven dus pas een vaccin lanceren als het getest is, en nog eens getest, en veilig is bevonden. En precies ook daarom zal het nog wel eventjes duren, als het al lukt. Farmaceutisch bedrijf AstraZeneca en de Oxford Universiteit hebben intussen proefnemingen met een door hun ontwikkeld vaccin maar even stilgelegd, wegens mogelijk ernstige bijwerkingen.(1) Een proefpersoon bleek een ernstige ruggenmergziekte te hebben opgelopen. Zo zullen er wel meer tegenslagen komen. Maar zelfs al komen die verder niet: we zijn nog maanden van een veilig vaccin verwijderd. En mensen raken nu besmet, worden nu ziek, en gaan nu dood. We kunnen niet blijven steken in ‘wachten op een vaccin’. Juist nu de besmettingen in Nederland weer snel toenemen – 1140 werden er op 9 september gemeld (2) – dient daar de nadruk te liggen: hoe gaan we dat tegen? Hoe stoppen we de pandemie nu? Wijzen naar dat stipje op de horizon dat ‘vaccin’ heet, leidt de aandacht af van die noodzaak, hier en nu.
Een tweede reden is meer strategisch. We kunnen ‘wachten op een vaccin’. We kunnen er allerlei kritische en verstandige dingen over zeggen: dat het enerzijds een triomf is van medische kennis, anderzijds ook een speelbal van commerciële belangen en rivaliserende staten. We kunnen een complete Politieke Economie van het Vaccin ontwikkelen, waarin we de ontwikkeling, productie en verspreiding van dat middel behandelen als onderdeel van een wereld waarin bedrijfswinst en staatsmacht bepalen hoe, en zelfs of, onze gezondheid zelfs maar enigszins gewaarborgd is. Op zich is zoiets waardevol. Maar we – althans de meesten van ons – kunnen aan de invoering van dat vaccin zelf niets doen. We kunnen alleen maar afwachten en hopen. Het is iets dat van hogerhand tot ons zal komen – of niet. Het is precies een soort oplossing die binnen dit maatschappelijke systeem van institutionele autoriteit en commerciële belangen past. Hoe meer we daarop leunen, hoe meer we precies die krachten – staten, bedrijven – op de troon hijsen. En al kunnen die krachten medicijnen maken, en vast ook wel vaccins tegen het virus, onze gezondheid is juist bij die krachten helemaal niet in veilige handen.
Overheid en testbeleid: onvermogen en onwil
Hoe onveilig de handen zijn waarin onze gezondheid van overheidswege ligt, merken we dagelijks. De overheid geeft preekjes over afstand houden en zo besmettingen afremmen. Diezelfde overheid kijkt de andere kant op terwijl scholen open gaan, met veel te weinig ventilatie en veel te veel mensen per klas en veel te weinig mogelijkheid om de benodigde afstand te houden. Gek hè, dat van de ene school na de andere besmettingen worden gemeld onder leerlingen en personeel? De overheid doet nog steeds alsof mondkapjes niet helpen, behalve op magische wijze in het OV. Gek hè, dat dragers van mondkapjes nog steeds zeldzamer zijn dan menige bedreigde diersoort? Toch is inmiddels overduidelijk dat mondkapjes flink helpen om de verspreiding van het virus behoorlijk af te remmen. De overheid is verantwoordelijk voor een testbeleid waarin het de gewoonste zaak van de wereld is dat je geen testlocatie in je omgeving vindt, twee dagen moet wachten op testgelegenheid, twee dagen moet wachten op de uitslag van de test… allemaal dagen waarin mensen weer andere mensen kunnen besmetten, allemaal dagen waarin nog geen contactonderzoek naar verdere besmettingen kan plaatsvinden. Gek hè, dat mensen dat testen toch vaak maar laten zitten en toch maar naar hun werk gaan, ook als ze verkouden zijn?
Er is meer. De overheid is verantwoordelijk voor de van overheidswege gefinancierde en aangestuurde gezondheidsinstanties, de GGD’s en het RIVM. Uit die instanties wordt de kritiek op het rampzalige nauwelijks-testbeleid weggewimpeld met smoesjes. Het systeem zou overbelast zijn omdat mensen zonder symptomen zich laten testen. Volgens GGD-spreekbuis Sjaak de Gouw zouden er dagelijks 1000 mensen liegen dat ze symptomen hebben, om maar getest te worden. ‘Dat horen we via sociale media, de medewerkers in de teststraten horen het, we horen het zelfs via de televisie dat zelfs mensen die uit een oranje gebied komen toch zeggen: “Ik heb maar gezegd dat ik klachten heb, dan word ik in ieder geval getest.”’(3) Dat is nog eens diepgravend onderzoek: we hebben iets op Facebook gezien, en sommige medewerkers vangen wel eens wat op…
Dit is een schandalige GGD-houding. In de eerste plaats is het een slappe smoes. Zelfs als er duizend mensen zonder symptomen worden getest, dan kan daar de reden voor de overbelasting niet liggen, tenzij we moeten geloven dat de boel bij 22.000 testen niet crasht maar bij 23.000 testen wel. ‘De afgelopen dagen werden er elke dag meer dan 30.000 testafspraken gemaakt, terwijl er maar capaciteit is voor 24.000 tests’, lezen we in het NOS corona liveblog van 4 september (4). Dat is een verschil van 6.000, dus aan die nauwelijks onderbouwde 1000 echte of vermeende jokkebrokken – alleen kan het niet liggen. Het is een smoes om onmacht vermengd met onwil te verhullen en ons, achteloze zorgconsumenten die we zijn, de schuld te geven van de bende die zij ervan hebben gemaakt.
In de tweede plaats: mensen zien zich genoodzaakt te liegen omdat ze zich zorgen maken! Als je niet wilt dat mensen zo’n leugentje hanteren, zorg dan dat iedereen die er om vraagt getest kan worden, zonder gezeur en preekjes. Het is juist goed als mensen zich laten testen als ze uit gebieden terugkeren waar corona (nog) steviger woedt dan in Nederland. Dan kom je er tenminste nog eens achter waar en hoe het virus zich verspreidt. Bovendien weten we inmiddels allang dat ook mensen die (nog) geen symptomen hebben, het virus kunnen verspreiden. Als zulke mensen zich uit bezorgdheid laten testen en positief blijven, kunnen ze zichzelf eerder isoleren en daarmee voorkomen dat weer andere mensen besmet raken. Het systematisch testen van (nog) niet besmette mensen zou hoeksteen zijn van een testbeleid dat op daadwerkelijk terugdringen, indammen, van het virus is gericht. Het huidige beleid is dat duidelijk niet.
Directeur Rouvoet van de overkoepelende GGD-instelling komt met een andere smoes tegen het testen van mensen zonder symptomen: schijnveiligheid! Daar issieweer, het praatje waarmee het RIVM ook mondkapjesgebruik ontmoedigd heeft, met rampzalige gevolgen. Hoe werkt die schijnveiligheid volgens hem? ‘Hij noemt als voorbeeld het testen van reizigers zonder symptomen op Schiphol. Dat kan volgens hem averechts werken: mensen wanen zich veilig als de test negatief is en houden zich vervolgens niet aan de regels.’ Geen spoor van bewijs. ‘Ik ben bang dat het iets doet met het gedrag van mensen, dat het ze het gevoel geeft dat ze veilig zijn. Dat we testen gebruiken als legitimatie om ons niet aan de maatregelen te houden’.(5)
Snapt Rouvoet ‘de regels’ en ‘de maatregelen’ eigenlijk wel? En vooral de er in vervatte noodzaak om fysiek afstand te houden? Die zijn bedoeld zodat mensen elkaar niet besmetten, en gelden dus juist ook voor niet-besmette mensen! Ik hou afstand, zodat ik – mocht ik besmet zijn – jou niet besmet. Maar ik hou ook afstand zodat – mocht ik niet besmet zijn – minder makkelijk door jou besmet kan raken als jij het wel bent. Dat afstand houden – vervat in ‘De Maatregelen’, maar geheel los daarvan een goede solidaire houding – is dus net zo goed nodig als je via een test gerustgesteld bent dat je geen corona meedraagt. Als mensen dat niet begrijpen, dan komt dat wellicht ook doordat GGD-chefs meer tijd steken in het bedenken van smoezen om mensen de schuld te geven van tekortschietend testbeleid dan in eerlijke voorlichting.
Het testen wordt dus feitelijk ontmoedigd. Zicht op nieuwe uitbraken verliezen de instanties op deze manier in hoog tempo, en de gevolgen zien we onder meer in de snel oplopende besmettingscijfers. Nee, de ziekenhuizen en Intensive Care (IC) kamers stromen nog niet vol. Deels is dat gewoon een kwestie van tijd: mensen raken eerst besmet, worden pas geruime tijd later ziek, en dan duurt het nog een tijd voordat ziekenhuis en IC in beeld komen. Veel besmettingen treffen momenteel ook jonge mensen. Worden die ziek, dan is het vaak niet ernstig genoeg voor ziekenhuisopname. Maar het duurt vaak wel vreselijk lang voor ze genezen zijn. Door steeds maar te roepen dat er relatief weinig mensen in ziekenhuis en IC te belanden, en het maar weinig over al deze jongere langdurig zieken te hebben, wordt een eenzijdig en veel te positief beeld van de werkelijke gezondheidsramp geschetst. Corona is niet pas een ramp als IC’s overbelast raken en grote aantallen mensen doodgaan.
Corona is een ramp vanwege iedereen die besmet raakt. En met de huidige karikatuur van testbeleid gaat de overheid en de ermee verbonden gezondheidsbureaucratie van RIVM en GGD’s die ramp niet effectief te lijf. Dat is deels uit onvermogen. GGD’s hebben veel bezuinigingsschade opgelopen de afgelopen jaren, hebben vaak precies genoeg voor de lopende behoeftes, en raken dus meteen in de stress als er opeens heel veel extra gedaan dient te worden. Ze zijn daardoor bepaald niet pandemie-proof, en dat ligt dus niet louter aan die GGDs zelf.
Wel zouden GGD’s veel harder van zich af kunnen bijten: deze taak willen wij wel doen, maar van het huidige budget lukt dat echt niet. In plaats daarvan houden ze de schijn op dat ze de boel min of meer aan kunnen, en redeneren ze evidente problemen weg als hetzij opstartproblemen, hetzij te wijten aan al te grote testbereidheid zodat de capaciteit niet toereikend is. Het GGD-personeel – al dan niet met een tegenstribbelende Sjaak de Gouw, meegevoerd door boze personeelsleden die hem hebben uitgedost met pek en veren – zou in plaats daarvan beter naar het kabinet kunnen stappen met de eis: budget erbij, graag, en niet weinig ook. En vlug een beetje! Dat kabinet zal dan vast wijzen op de gemeenten, want die zijn voor de GGD’s verantwoordelijk. Maar pandemiebestrijding mag niet afhangen van mede door de regering systematisch uitgeklede gemeentelijke fondsen. Rutte, De Jonge: dokken!
Er is dus geldtekort, en daardoor bij GGD’s een zeker onvermogen. Maar zeker zo belangrijk is feitelijke onwil om corona echt serieus te bestrijden. De regering heeft gekozen voor een beleid waarin het virus mag blijven rondspoken, zolang de zorg maar niet uit haar voegen barst en het heiligdom van de gezondheidsindustrie, de IC-capaciteit, maar niet overvol raakt. Het debacle met het testen tekent zich al maanden af. Het is niet geloofwaardig om dit af te blijven doen als louter blunders en opstartproblemen. De autoriteiten doen dat testbeleid halfslachtig en met zichtbare tegenzin. Criminele nalatigheid, daar komt het beleid op neer. De gevolgen zijn nog steeds ernstig tot en met dodelijk. Want intussen worden er nodeloos mensen ziek en gaan er nodeloos mensen dood. Ze doen dat alleen in zulke beschaafde aantallen dat de zorgindustrie het allemaal netjes aan kan. Dat is het beleid van Rutte en Van Dissel.
Uit deze hoek komt dus geen redding. En de narigheid is ook nog dat doorvoering van een vaccin, als het er eenmaal is, precies ook door deze overheid, dit RIVM en deze GGD’s zal worden gedaan. Enig vertrouwen op een goede afloop langs die weg is volledig misplaatst. We hebben een aanpak nodig waarin onze eigen activiteit en solidariteit een hoofdrol spelen. Het is meer dan tijd voor containment van onderop. Daarover binnenkort hopelijk meer.
Noten:
1 ‘AstraZeneca en universiteit Oxford onderbreken studie naar coronavaccin’, NOS, 9 september 2020
2 ‘1.140 nieuwe infecties, acht ziekenhuisopnames – liveblog corona’, 9 september 2020
3 ‘Directeur GGD: mensen liegen over coronasymptomen’, AD, 3 september 2020
5 ‘GGD-voorzitter Rouvoet: Averechts effect bij testen zonder klachten’, NOS, 5 september 2020
Ook verschenen bij PeterStormt
