Onderstaand artikel schreef ik in augustus voor het blad Vredes Magazine, op internet te vinden via http://www.vdamok.nl/. De papieren versie is inmiddels in dat blad verschenen, onder een iets andere titel trouwens maar daar heb je nu eenmaal een redactie voor. Toen ik het schreef, lag de zogenaamde intelligente lockdown achter ons en konden we vooral terugblikken. Inmiddels wacht ons waarschijnlijk een volgende. Reden temeer om ons nog eens goed in het verschijnsel ‘lockdown’ te verdiepen.
Corona en politiestaat: tegenstrijdigheid van lockdownbeleid
De corona-pandemie heeft regeringen ertoe gebracht een reeks beleidsmaatregelen op de maatschappij los te laten waarop al snel het etiket ‘lockdown’ is geplakt. Het kwam neer op het stilleggen van flinke delen van het openbare leven: het verbieden van bijeenkomsten boven een bepaald aantal deelnemers, verboden om buitenshuis te gaan behalve voor noodzakelijk geachte doelen, sluiten van horeca en allerhande niet-essentieel geachte instellingen, bedrijven en dienstverlening en dergelijke. Hoe dan ook hielden ze een ernstige beperking in van de bewegingsvrijheid van mensen.
Het uitgesproken doel was: contacten tussen mensen drastisch verminderen, zodat de overdracht van het virus en daardoor de verbreiding van de pandemie werd tegengewerkt. Maar het was snel glashelder dat gezagsdragers – vooral de gewapende en geüniformeerde varianten ervan – de bevoegdheden die ze op basis van het lockdownbeleid kregen, omzetten in golven van repressie. Het varieerde sterk per land. In Nederland deelden legioenen van boa’s duizenden boetes uit als mensen in iets te grote aantallen iets te dicht bij elkaar stonden. Vier kon al te veel zijn, zo ontdekte een echtpaar en twee (schoon)familieleden die samen op de stoep taart stonden te eten in Schiedam.(1)
Bij het instelling en afdwingen van lockdowns was selectiviteit schering en inslag. Gevangenissen beperkten bezoekregelingen om besmettingsgevaar tegen te gaan. Bewakend personeel kon de gevangenis in en uit, met virus en al want tijdens het dieptepunt van de lockdowns afgelopen voorjaar was het testbeleid een nog veel grotere aanfluiting dan momenteel. Kennelijk is besmetting alleen maar erg als het door bezoekers gebeurde. En terwijl politie in Duitsland en Frankrijk en Italië en ook in Nederland jongeren die aan het chillen waren als gezondheidsrisico en/of staatsgevaar bejegende, togen arbeiders elke ochtend noodgedwongen naar hun werk, zonder mondkapjes, zonder de mogelijkheid tot onderlinge afstand, zonder bescherming. Slachthuizen werden al gauw besmettingshaarden. Horeca dicht maar fabrieken open is inconsistent, het virus wordt zo hooguit wat afgeremd, niet daadwerkelijk teruggedrongen. Erg goed voor de geloofwaardigheid van het beleid was het ook niet. Het redden van de economie was blijkbaar nog net iets belangrijker dan het redden van mensenlevens.
Tegelijk dringt de vraag zich op of je de fysieke afstand, noodzakelijk om besmetting tegen te werken, ook niet zonder staatsdwang en repressie zou kunnen bereiken. Wat als het horecapersoneel zelf zou zeggen: wij weigeren onbeschermd ons werk te doen, wij eisen adequate bescherming want wij staan de hele dag tussen klanten die ons kunnen besmetten en wij hun? Wat als docenten, samen met ouders en leerlingen, besluiten de scholen stil te leggen als er geen adequate bescherming – mondkapjes, halvering van de klassengrootte, onderlinge afstand – georganiseerd kan worden? Wat als het personeel van slachthuizen de boel gewoon stillegt zolang corona woedt? Wat als een zelfgeorganiseerde maatschappij via een shutdown-van-onderop het effect bereikt dat een lockdown van bovenaf probeert te bereiken, maar dan zonder de bijbehorende repressie? Ik begrijp al sinds maart volstrekt niet waarom linkse, radicale mensen zo’n aanpak niet of nauwelijks hebben gepropageerd, maar zich voornamelijk hebben beperkt tot het kritiseren van de bewust-nonchalante regeringsaanpak enerzijds, de repressie anderzijds. Waarom hebben we als anarchisten niet gezegd: de strijd tegen de pandemie is onze strijd, niemand gaat ons redden, dus doen we het gezamenlijk zelf?
De strijd tegen repressie kreeg wel aandacht, maar al heel snel bleek precies dat zeer problematisch. Vanuit allerlei rechtse, ondernemings-annex-conspiracy-kringen werd het verhaal gepusht dat de lockdown helemaal niet bedoeld was om de pandemie af te remmen, maar louter om de repressie op te voeren. De conspiracy-variant ging zo ver dat ze corona als een ernstige ziekte hetzij helemaal ontkende – het is een verzinsel, een hoax, nietwaar? – hetzij bagatelliseerde als hooguit een griepje. Het verhaal werd al snel dat degenen die het virus serieus namen, wie waarde hechtte aan afstand houden en later ook aan mondkapjes dragen, gezagsgetrouwe ‘schapen’ waren. Er was helemaal geen ernstig probleem, we werden bang gemaakt door de machthebbers die aan corona een prachtig excuus ontleenden om de maatschappij om te vormen tot een dictatuur, een totalitaire samenleving. Dit geluid kwam vooral van rechts en uiterst rechts. Maar hier en daar hoorde je ook linkse en anarchistische mensen dit soort zaken naar voren brengen. Terechte afkeer van repressie, legitieme bezorgdheid over de ondermijning van vrijheden gingen over in een hard rechts verhaal waarin vrijheid vooral ondernemingsvrijheid betekende, en gezondheidsvraagstukken werden versmald tot de meest benepen variant van eigen verantwoordelijkheid die je je kunt bedenken: dat moet ik toch zelf weten? Mensen wensten zelf uit te maken of ze zich aan risico’s blootstelden. Maar daarbij wensten ze dus feitelijk ook uit te maken of zij anderen aan risico bloot mochten stellen.
Een als vrijheidsdrang vermomd recht van de sterkste was de ondertoon. Als jij bang bent, blijf jij toch lekker binnen? Als je maar niet denkt dat ik voor jou ga binnenblijven of een mondkapje – in dit reactionaire vertoog al gauw ‘muilkorf’ genoemd – ga dragen. Aldus het Evangelie van Willem Engel, waarvan sommige leerstukken helaas ook onder serieuze radicalen werden gepropageerd. Zo zag je op anarchistische websites essays van de radicale filosoof Giorgio Agamben opduiken. Ook voor hem kwam het beleid om corona te bestrijden via lockdowns en quarantainemaatregelen neer op de invoering van een totalitaire maatschappij. Geen relativering, amper oog voor de ‘zogenaamde coronavirus-epidemie’(2) zelf als zeer ernstige levensbedreigende realiteit. Corona was een excuus voor repressie, weinig meer.
Dit verhaal viel in maart al nauwelijks serieus te nemen. Maar de drastische vorm die de lockdown her en der aannam, gaf het verhaal nog enige geloofwaardigheid. Inmiddels zijn in land na land de lockdownmaatregelen verregaand teruggeschroefd naarmate de besmettingen, mede als gevolg van die maatregelen, terug liepen. Daarmee kreeg het verhaal dat corona een smoes was en de politiestaat het eigenlijke doel van regeerders, al een lelijke knauw. Je laat als machthebber je doel toch niet meteen varen als de smoes een beetje uit beeld verdwijnt? Als totalitaire ambities de belangrijkste drijfveer waren, zouden machthebbers een nieuwe smoes bedacht hebben en de lockdown permanent gemaakt hebben. Dat gebeurt echter nergens.
Integendeel, regeringen tuimelden afgelopen maanden over elkaar heen in hun haast om de horeca weer open te gooien, het toerisme en het uitgaansleven ruim baan te geven en kinderen weer naar school te sturen. Ze gaven ons maar wat graag die vrijheid terug die ze ons eventjes hadden afgepakt: de vrijheid om grif geld uit te geven en de economie draaiende te houden. De legioenen van boa’s verklaarden zich openlijk machteloos tegen het niet langer naleven van coronaregels. Boetes werden schaars. De politiestaat keerde goeddeels terug naar de pre-corona-realiteiten, die overigens ernstig genoeg waren. Niks totalitaire maatschappij, tenzij we het kapitalisme als zodanig een soort totalitarisme toeschrijven. Daar is veel voor te zeggen, maar dat gold voor de corona-pandemie ook al. Maar toen draaide de horeca, het uitgaansleven en ook de dansschool van Willem Engel nog gewoon, dus was er toen geen politiestaat…
Opvallend in strijd met de redenering waarin lockdowns primair gezien werden als het promoten van autoritair bestuur, was de houding van autoritaire bestuurders zelf. De wereld is momenteel gezegend met een reeks rechts-autoritaire leiders, via verkiezingen aangewezen maar overduidelijk dictatoriaal van houding en instelling: Bolsonaro in Brazilië, Boris Johnson in Groot-Brittannië, Donald Trump in de Verenigde Staten. Bolsonaro is openlijk een fan van militair bewind. Boris Johnson drukte zijn Brexit erdoor met een reeks autoritaire trucs. Trump weigert te zeggen dat hij vertrekt als hij de verkiezingen verliest, en hint vrij duidelijk dat er in dat geval sprake moet zijn van fraude. Hij stuurde deze zomer federale veiligheidstroepen naar Portland tegen Black Lives Matter-demonstranten en schoof daarmee feitelijk plaatselijk gezag opzij. Dit zijn daden en houdingen die passen bij dictatoriale ambities.
Van dit soort lui zou je verwachten dat ze corona behendig gebruiken om die dictatoriale ambities uit te leven. Dat doen ze ook… maar nadrukkelijk niet door lockdownbeleid door te drukken en te verstevigen. Integendeel! Boris Johnson liep nog handenschuddend en geruststellend door een ziekenhuis terwijl besmettingen om zich heen grepen. Bolsonaro viel Braziliaanse gouverneurs van deelstaten keihard aan als zij wel lockdowns doorvoerden. Volgens hem was dat slecht voor de economie, en dat corona was sowieso maar een griepje. Stoere mannen konden daar wel tegen, en ja, mensen gingen nu eenmaal wel eens dood.
Trump tapte uit een soortgelijk vaatje. Ook hij deed het virus aanvankelijk af als nauwelijks een probleem. Herhaaldelijk kondigde hij het verdwijnen ervan aan. Toen dat niet gebeurde, en nadat de VS niet onder lockdownbeleid uit kwam, ging Trump tegen dat beleid te keer. Hij stuurde tweets de wereld in als ‘LIBERATE Minnesota!’ om gouverneurs van staten als Minnesota te pushen om de economie snel weer van het slot te halen en de lockdowns op te heffen. Hij deed dat terwijl rechtse menigten op intimiderende wijze tegen de lockdowns te hoop liepen. Straatprotest enerzijds, de nationale megafoon die het Witte Huis hem verschafte, langs deze weg profileerde Trump zich als tegenstander van de lockdown en voorstander van de vrijheid. Natuurlijk was het de ondernemersvrijheid die hier centraal stond. Van de vrijheid om zonder enorm gezondheidsriciso je in de maatschappij te bewegen was geen sprake. Van de vrijheid om te demonstreren zonder het gevaar door politiegeweld te worden geterroriseerd evenmin.
Ja, Trump wordt steeds openlijker een dictator en fascistisch demagoog. Hij hanteert het lockdownbeleid in zijn ambities echter niet als handvat en wapen, maar juist als doelwit. Als lockdowns primair een middel voor totalitarisme en politiestaat zouden zijn, is de houding van dictator-in-spe Trump aan het hoofd van politiestaat VS heel ongerijmd. Net als die van Bolsonaro en Johnson. Net als trouwens ook de houding van rechtsautoritaire en fascistische geestverwanten in Nederland, Baudet en Wilders. Ook zij maken stemming, niet voor de lockdowns, maar zeer nadrukkelijk er tegen.
Kennelijk heb je geen lockdowns nodig als je een autoritair bestel nastreeft. Dat vond trouwens ook Loekasjenko, op het moment dat ik schrijf helaas nog president/dictator van Wit-Rusland. Hij vond de drukte over corona ook maar flauwekul. Ook volgens hem was het maar een griepje. Hij prees sauna en wodka aan als medicijn of preventiemiddel. Lockdowns? Nergens voor nodig, slecht voor de economie. Corona als perfecte smoes voor dictatuur en totalitarisme? Juist bij beoefenaars van het ambacht van dictator en voorvechters van totalitarisme was er rijkelijk weinig van te bespeuren. Zij prefereerden de dictatuur van de winstgevendheid, en offerden genadeloos hele bevolkingen aan het voortwoekerende coronavirus op.
In werkelijkheid wortelt het lockdownbeleid elders. Het is een lapmiddel van beleidsmakers om te stroomlijnen en te beheersen wat toch al aan het gebeuren was: het stilvallen van de economie omdat mensen uit angst en paniek thuis begonnen te blijven. Tegelijk is het wel degelijk daadwerkelijk een middel om de opmars van het virus af te remmen. Ongebreidelde verbreiding van corona zou immers tot een zo snelle groei van het aantal zieken en doden leiden, dat de maatschappij erdoor ontwricht zou raken. Dat zou precies dat aspect van de maatschappij raken dat voor regeerders de hoogste prioriteit had: de economie. Die moest winstgevend blijven draaien. Al te omvangrijk ziekteverzuim bedreigt die economie. En als iedereen thuisblijft, stort de afzet van winkeliers in, net als de omzet van de horeca. Bovendien: een om zich heen grijpende ziekte waartegen het openbaar bestuur niets onderneemt, ondermijnt de legitimiteit van dat bestuur. Ook daarom voerden regeringen lockdowns door, ook als ze er nauwelijks in geloofden: om geloofwaardigheid te redden en zich als beschermer van een logischerwijs bange bevolking te presenteren.
Jazeker, ook lockdowns schaadden die afzet en die omzet. Maar bij het afremmen van de pandemie konden die weer op gang komen. Ongereguleerd om zich heen grijpen van corona was nog veel bedreigender. Daarom grepen regeringen naar lockdowns: als paniekmaatregel. Ja, de economie viel vervolgens goeddeels stil. Maar er is redelijk wat bewijs dat de economische terugval al had ingezet voordat de lockdowns van kracht werden. Niet de lockdown verlamde de economie. Dat deed de pandemie zelf al. Het terugdraaien van lockdowns zal daarom de economie weinig helpen: zodra het virus om zich heen grijpt, gaat de boel weer dicht. Ook waar de boel nog open blijft, zul je zien dat mensen voorzichtiger gaan doen naarmate het kwartje valt dat het gevaar volop terug is.
Paniekbeheersing, gecombineerd met het afremmen van een pandemie die economisch erg pijnlijk dreigde te worden: dat waren hoofdmotieven achter het gangbare lockdownbeleid. Totalitaire ambities hadden er weinig mee te maken. Een handvat voor repressie vormde het lockdownbeleid wel. Afwijzing van die repressie was, is en blijft legitieme noodzaak. Voor een analyse waarin corona slechts een smoes is om een alomtegenwoordige politiestaat in te voren, zie ik echter buitengewoon weinig redenen.
Noten:
2 Giorgio Agamben, ‘Contagion’, Enough 14- It’s Time to Revolt, 20 maart 2020
Ook verschenen bij: PeterStormt
