Eng is vreesaanjagend, vaak gevaarlijk. Eng is ook nauw, bekrompen. Beide betekenissen zijn van toepassing op de bedreigingen voor het humanisme.
Vrij denken
Het humanisme is een denkrichting die ontstaan is in de Late Middeleeuwen. De mens komt daarin meer centraal te staan in plaats van absolute gehoorzaamheid aan God. Dat wil zeggen dat vrijheid van denken en eigen verantwoordelijkheid van de mens meer nadruk krijgen. Daardoor werd de dominante positie van de kerk aangetast. Want wie kan bepalen wat God wil? Op de eerste plaats zijn dat degenen die zich hebben opgeworpen als de dienaren van God: de clerus. Als kenners van Gods wil had de clerus vanzelfsprekend een enorme macht. Aan het einde van de Middeleeuwen en in de Renaissance voldeed de starre, conservatieve maatschappelijke machtsstructuur met de kerk als hoogste bron van kennis echter niet meer en kregen humanistische ideeën een publiek.
De kritiek op de kerk door de humanisten wil niet zeggen dat ze anti-religieus waren. Zo was en bleef Desiderius Erasmus, een van de bekendste humanisten, priester. Een andere beroemde humanist, Thomas More, wiens klassieker over Utopia dit jaar 500 jaar bestaat, werd zelfs onthoofd door Hendrik VIII omdat hij als rooms-katholiek protesteerde tegen bepaalde absolutistische verslechteringen die de oprichting van de Anglicaanse kerk met zich meebracht.
Tijdens de Verlichting werd de ontwikkeling van het humanisme verder verdiept. De eerste Verklaring van de Rechten van de Mens en van de Burger van markies de La Fayette zag in het revolutiejaar 1789 het licht. Belangrijkste inspiratie daartoe kwam voort uit de ideeën van Verlichtingsfilosofen John Locke, Jean-Jacques Rousseau en Charles de Montesquieu en van de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring. Deze mensenrechtenverklaring heeft gediend als basis voor de huidige Universele Verklaring van de Rechten van de Mens uit 1948 en het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens uit 1950.
Bedreigingen
De nadruk op vrij denken heeft in eerste instantie Europa en later het Westen in het algemeen omhoog gestuwd in de vaart der volkeren. Het heeft dominantie over en onderdrukking van niet-westerse delen van de wereld gebracht. Misschien is dat een reden voor minder ontwikkelde gebieden om westers humanisme te wantrouwen. Hoe het ook zij, in de islamitische wereld is een reactie op gang gekomen die zeer fundamentalistische principes aanhangt. De brute verschrikkingen van ISIS zijn daarvan voorbeeld. Ze huldigen een kalifaat met een absolute heerser aan de top. In die structuur krijgen vrouwen de zwaarste rekening te betalen: ze worden maatschappelijk buitenspel gezet, ze mogen dienen als seksspeeltjes en producenten van kinderen. Die opvattingen druisen uiteraard frontaal in tegen het humanisme. Het genoemde fundamentalisme betekent niet dat de islam als geheel deze opvattingen toegedaan is, doch slechts bepaalde stromingen ervan. Het vuur van deze fundamentalisten is niettemin eng.
Een tweede bedreiging komt van binnenin de bakermat van het humanisme. Sinds de wereldwijde economische crisis van 2008 zoeken mensen in de door kapitalisme gedomineerde maatschappijen naar zondebokken. De groeiende, maar nog steeds kleine groep moslims in Europa vormt daarvoor een gemakkelijk doelwit. De moslimpopulatie als geheel wordt door een deel van de Europeanen als fundamentalistisch gezien. Ten overvloede: dit essentialisme is uiteraard onzin. Maar het is gemakkelijk wijzen naar ISIS en andere achterlijke islamitische opvattingen. De zondebokkenjagers beschouwen de islam als gevaarlijk en willen moslims rechten onthouden. Sommigen willen zelfs hier geboren en getogen burgers het land uitschoppen, met als enige ‘misdaad’ hun islamitische geloof. Geen Zee lijkt hen daarbij te hoog te gaan. Deze snode plannen, meestal in de vorm van vurig en eng nationalisme, vormen eveneens een frontale aanval op het humanisme.
Joods-christelijk
De zondebokkenjagers beroepen zich in hun strijd tegen de islam regelmatig op de joods-christelijke wortels van de Europese beschaving. De islam zou die bedreigen. Meester-charlatan Geert Wilders ontpopt zich hierbij als jagermeester, hoewel hijzelf een joods noch christelijk geloof aanhangt. En onze eigen achterlijke oer-fundamentalisten van de SGP zijn er uiteraard als de kippen bij om een graantje mee te pikken van de voortwoekerende xenofobie. Ze willen een verbod op oproepen tot gebed door moslims.
De joods-christelijke beschaving op zich is evenwel verre van beschaafd. Ze stond onder meer aan de basis van Kruistochten, meer dan een eeuw godsdienstoorlogen in Europa en deed niets tegen de twee grootste verschrikkingen van de 20e eeuw, de twee wereldoorlogen. En daar zou je naar terug willen?
Nee, het is de humanistische interpretatie die de wereld beschaafder maakt en vooruit helpt. Mensenrechten gelden voor ieder mens en niet voor een bepaald deel van de mensheid. Voor een humanistische benadering op de eerste plaats heeft Yanis Varoufakis onlangs eveneens betoogd. Plaatsen we humanisme niet voorop, dan stikt Europa in misantropie, in wantrouwen jegens de ander.
