De Russische Revolutie is een majeure gebeurtenis in de geschiedenis geweest. Daarover bestaat consensus. Over het momentum van de revolutie is er minder overeenstemming. In maart 1917 werd de tsaar afgezet en vervangen door de Voorlopige Regering. Dat betekende het formele einde van feodaal Rusland en daarom kan de Februarirevolutie als beslissend worden gezien. Maar in de Oktoberrevolutie namen de bolsjewieken op 7 november de macht over. Omdat dat leidde tot de eerste socialistisch bestuurde staat, zou dat het revolutionaire moment zijn. Ik volg evenwel de interpretatie van Leon Trotski over de permanente revolutie. Dat houdt in dat de revolutie van maart een burgerlijke revolutie was. De revolutionaire overwinning was echter alleen maar mogelijk als de overwinning van het proletariaat. Het proletariaat zou niet stoppen bij het programma van de burgerlijke democratie, maar zou overgaan op het programma van het socialisme. De Russische Revolutie was zo een revolutie in permanente beweging met twee fases, de burgerlijke en de socialistische.
Dictatuur
De Russische Revolutie heeft op den duur niet gebracht wat werd verwacht. Het socialistische experiment van de Sovjet-Unie verzandde in bureaucratische inertie. In 1991 was het einde daar. De ontwikkeling van het socialisme in de USSR staat echter niet op zichzelf. In China, Cuba, Noord-Korea en andere landen is er eveneens een evolutie geweest naar dictatuur die de beloften van het socialisme niet waarmaakte. Karl Marx had een dictatuur van het proletariaat voorzien voor socialistische staten. Wat dat inhield, had de profeet van het communisme nooit duidelijk gemaakt. Maar het is niet verwonderlijk dat wanneer je een dictatuur als oplossing noemt, je een dictatuur krijgt. Noord-Korea is het ergste voorbeeld met zelfs erfopvolging van communistische leiders. China is na Mao Zedong onder invloed van Deng Xiaoping veranderd in een corporatistische staat met financieel machtige bedrijven onder leiding van de communistische partij. In Cuba lijkt het systeem nog het meest op het oude Sovjet-model, maar het land komt na opheffing van de handelsboycot ertegen steeds meer onder invloed van de VS. Socialisme opgevat als een systeem met een bepalende vaste maatschappelijke voorhoede heeft zodoende iedere aantrekkingskracht voor hoop op beter verloren.
Plus
Hoewel de Russische Revolutie voor de bevolking van de USSR niet onverdeeld positief heeft uitgepakt, kunnen we de pluspunten niet vergeten. In bepaalde aspecten was de Sovjet-maatschappij open en humaan. Ze bood velen uit de lagere klassen de mogelijkheid tot ontwikkeling, aanvankelijk veel meer dan de gelaagde westerse klassenmaatschappijen voor WO-II. Sovjet-burgers uit families van arbeiders en boeren bereikten internationaal succes in wetenschap en kunst. Seksegelijkheid werd sterk gepropageerd. Vrouwen kregen in tegenstelling tot elders aanmoedigingen voor een maatschappelijke carrière.
De invloed van de USSR lijkt vreemd genoeg vooral voor regio’s buiten haar grondgebied positief. De strijd tegen de nazi’s is gewonnen door voornamelijk de inzet van het Rode Leger. En na WO-II heeft de Sovjet-Unie een beslissende rol gespeeld in het gevecht tegen het kolonialisme. Weliswaar was de antikoloniale strijd al gaande maar wapenleveranties van de socialistische staten stelden bevrijdingsbewegingen in staat zich effectief tegen koloniaal juk te verzetten. Tenslotte is het ondenkbaar dat de verzorgingsstaten in West-Europa zich hadden kunnen ontwikkelen zonder de belofte van vooruitgang door het socialisme. Want communistische partijen waren sterk uit WO-II gekomen. Het grootkapitaal bond daarop in door zich tolerant ten opzichte van de sociaaldemocratie op te stellen. De genoemde verwikkelingen betekenen dat maatschappelijke evoluties een versnelling kregen. De geschiedenis wordt nu weer vertraagd. Na de teloorgang van het socialistische vooruitzicht op een betere maatschappij met een leidende rol voor de communistische partij heeft de kapitalistische klasse dan ook weer keihard teruggemept met het neoliberalisme.
Dialectiek
De leidende rol van een communistische partij blijkt op termijn steeds weer desastreus uit te pakken. Protagonist van het socialisme Karl Marx had te weinig vertrouwen in democratie. In zijn tijd was geletterdheid laag. De kerk als instrument van de heersende klasse – religie als opium van het volk – zou in een democratie op de massa’s van werkenden te veel invloed hebben. De impact van geïnstitutionaliseerde religie is trouwens niet lang geleden weer duidelijk geworden in de Arabische Lente. In Egypte heeft de achterlijkheid van de Moslimbroederschap, wier kandidaat Mohamed Morsi tot president was gekozen in 2012, mede ervoor gezorgd dat de democratie in de Arabische wereld een enorme terugslag heeft ervaren. Randvoorwaarde voor democratie in een bevolking van miljoenen lijkt een voor het merendeel geletterde bevolking. In een grotendeels ongeletterde samenleving was leiding door de communistische partij, die de dictatuur van het proletariaat belichaamde, de enige mogelijkheid om socialisme tot wasdom te laten komen. Pas nadat bevolkingen zijn geletterd, zal het mogelijk zijn via democratische procedures maatschappijen te verwezenlijken die de revenuen van ons aller inspanningen gelijkmatiger verdelen. Om dat inzicht te bereiken konden misschien de bitterwijze lessen van de socialistische experimenten van onder meer de Sovjet-Unie niet worden gemist. Een dialectisch proces?
