Hans Wansink en het fascisme

Het klinkt zo lekker: Pas op voor de antifa’s, een artikeltje van Hans Wansink in de Volkskrant. Op de site heeft het een andere titel. Zeker iemand een beetje zenuwachtig geworden…

Het komt niet zo vaak voor dat de schrijver van een of ander flutboek zichzelf mag recenseren in een dagblad. Bij de Volkskrant mag het blijkbaar: de redacteur mag zijn gal spuwen over antifascisten en tegelijkertijd zijn oplagecijfers omhoog stuwen.

Volgens Hans Wansink, medewerker van de Wiardi Beckman Stichting (PvdA-denktank) en redacteur en commentator van de Volkskrant, is het gelijkstellen van het hedendaagse populisme aan rechts-extremisme en fascisme ‘een dwaalspoor’. Wansink zegt dat we voorbij gaan aan ‘de hedendaagse ontwikkelingen die de populistische revolutie hebben ontketend’: Kernvraagstukken als de integratie van nieuwkomers, de opmars van de radicale islam, de economische stagnatie na de bankencrisis en het krimpende machtsbereik van de nationale staten door de Europese integratie zijn zo hardnekkig dat ze zich duurzaam lenen voor politisering en agitatie. Ze vormen een vruchtbare voedingsbodem voor populistische bewegingen van rechts en van links.

Hoewel ik het persoonlijk liever heb over het postfascisme (fascisme met een libertarisch sausje), zijn dit nu net de punten die zo overduidelijk verwijzen naar de jaren dertig: 1. gevolgen van de crisis 2. volksvermenging, het aanwijzen van een zondebok (in de jaren 30 de joden) 3. het volk dat meent dat het niets meer te zeggen heeft (in de jaren 30: ‘het dictaat van Versailles’).

Kortom, Wansink geeft hier nu net aan waarom beide tijdperken juist wel te vergelijken zijn. Dat geldt ook voor de opkomst van populistische bewegingen overigens. In de jaren 30 waren behalve de nationaalsocialisten ook de communisten een sterk blok. Hetgeen voor de nazi’s en hun conservatieve bondgenoten de mogelijkheid gaf naast de joden ook hen tot vijand te bestempelen. En dat gebeurde in ongeveer dezelfde woorden waarmee nu PVV-ers dagelijks het net bevuilen:

Wmb mag het één en ander opgeschoond worden in Nederland, en dan druk ik me heel voorzichtig uit.
Opschonen en uitmesten.
Ik stem iig #PVV

— Rolootje (@BakkerRoland) 7 februari 2017

Anders dan Wansink ons wil doen geloven is er wel degelijk veel discussie geweest binnen de antifascistische beweging in hoeverre de PVV al dan wel niet fascistisch genoemd kan worden. De uitkomst van die discussie is dat een aantal kenmerken hetzelfde zijn en een aantal kenmerken nieuw. Gaan we uit van de definitie die Robert Paxton geeft, dan kunnen we concluderen dat het fascisme van vandaag niet precies past op de oude fascistische mal.

Fascisme is een vorm van politiek gedrag dat gekenmerkt wordt door een obsessie met maatschappelijk verval, vernedering of slachtofferschap en door een compenserende cultivering van eenheid, energie en zuiverheid. De bijbehorende partij wordt gesteund door de massa’s en bestaat uit toegewijde nationalistische militanten, die in een onwennige maar effectieve samenwerking met traditionele elites democratische vrijheden afschaffen. Met bevrijdend geweld en ongeremd door ethische of wettelijke beperkingen wordt binnenlandse zuivering en buitenlandse expansie nagestreefd.

Zoals ik al eerder schreef: het postfascisme is fascisme met een libertaristisch sausje. Het ijveren voor een kleine staat en het handhaven van de vrijheid van meningsuiting zijn nieuwe elementen. De vraag is natuurlijk of die elementen ook werkelijk belangrijk blijken te zijn.

Anders dan Wansink ons wil doen geloven zijn veel antifascisten helemaal niet geneigd bondskanselier Merkel te vergelijken met Hitler. Waar haalt hij het vandaan? En ook hebben de meeste antifascisten geen boodschap aan volstrekt waanzinnige clubs als de RAF of de Brigate Rosse. Het liquideren van fascistische tegenstanders staat niet op het programma, wel het verstoren van de fascistische boodschap, al dan niet verpakt in een modern jasje.

De geschiedenis heeft ons geleerd dat fascisme niet kan worden bestreden met bloemetjes, brave verzoekjes en manifesten, datzelfde geldt voor het postfascisme. Het toenemend getal van aanslagen op moslims, de bedreigingen die politici ontvangen van PVV-aanhangers, de dagelijkse treitercampagnes van PVV-twitteraars, het zijn allemaal voorbodes van de populair-fascistische machtsovername. Mochten populistische partijen als de PVV het in Nederland voor het zeggen krijgen, dan mogen we een verlichte nationalistische dictatuur verwachten waarin Grondwet en de Verklaring van de Rechten van de Mens opzij worden geschoven.

Wansinks artikeltje laat zien dat hij – en hij is niet de enige – bang is voor ‘het volk’, hij deinst terug voor de ontwikkelingen. Net als in de jaren 30, toen heel wat sociaaldemocraten en communisten overstaken naar de NSB, zien we nu heel wat sociaaldemocraten en socialisten overstappen naar de PVV en aanverwante splinterpartijtjes. Omdat ze bang zijn de boot te missen, omdat ze er bij willen horen, omdat ze onderdeel van de ‘massa’ willen zijn.

Onder het mom van redelijkheid wordt het antifascisten verboden om te waarschuwen tegen het gevaar van een van Europa afgesloten, in zichzelf gekeerde, postfascistische staat.

Dat het ‘routinematig afblaffen van politieke tegenstanders als nazi’s’ weinig effectief is, ben ik geheel met Wansink eens. Maar dat is iets heel anders dan het benoemen en duiden van historische overeenkomsten. Dat is niet ‘spelen met vuur’ zoals Wansink het noemt, maar noodzakelijke analyse, bruikbaar in het verzet tegen opkomende totalitaire krachten.