Waarom dendert de sociaaldemocratie bergafwaarts?

In Spanje is Pedro Sánchez gedumpt als leider van de PSOE. Zijn fout? Hij heeft zich verzet tegen een akkoord met de rechtse Partido Popular om eventueel gedoogsteun te verlenen. In Frankrijk is de PS moreel een stronthoop. Premier Manuel Valls heeft daar beweerd dat de boerkini een provocatie van de radicale islam is. In het Verenigd Koninkrijk bevechten binnen Labour rechtse Blairites met alle mogelijke trucs de gematigd linkse leider Jeremy Corbyn. In Nederland heeft de leider van de PvdA Diederik Samsom gepleit voor terugsturen van vluchtelingen van Griekenland naar Turkije. En op deze wijze valt nog wel even door te gaan. De verkrachting van traditionele sociaaldemocratische waarden werpt langzaamaan zijn wrange vruchten af. Electoraal verlies voor de sociaaldemocratie tekent zich af als een duidelijke trend in Europa.

Dubbele beweging
Wat is echter de oorzaak van het falen? Publicist Paul Mason, in The Guardian, heeft er zijn gedachten over laten gaan. Om de sociaaldemocratie te karakteriseren grijpt hij terug op een idee van historicus Karl Polanyi. Die opperde dat het kapitalisme een ‘dubbele beweging’ kent: enerzijds streeft het naar ‘vrije markten’, anderzijds moeten op markten toch regels gelden om ze te laten functioneren. De rol voor de sociaaldemocratie is die van intoming van markten. Dat heeft ze ongeveer vanaf WO-II tot de crisis van 2008 kunnen verkopen als strijd ten bate van de arbeiders. Weliswaar zijn de kapitalisten rijker en machtiger geworden maar de werkende klasse heeft geprofiteerd van de kruimels die overbleven. Na de crisis van 2008 is het kruimels strooien voor de smalle beurs gestopt. Dat gegeven zet de sociaaldemocratische partijen onder druk. Maar verder rechtsom is volgens Mason geen optie, dan ben je totaal ongeloofwaardig en sterf je af. Hij gelooft in terugkeer naar ‘oude’ radicalere linkse opvattingen om de sociaaldemocratie opnieuw kracht te geven. De keuze van Corbyn als Labourleider is daar een voorbeeld van. Het afzetten van Pedro Sánchez is een stap in de verkeerde richting.

Gesloten systeem
Als iemand in terugkeer gelooft – Wilders noemt het vaak bijvoorbeeld – gaan bij mij alarmbellen rinkelen. Terugkeer naar het oude is in de regel onmogelijk. Is dat jammer? Nostalgie kan leuk zijn, maar is meestal niet effectief. Een nadere analyse is nuttiger. Ten gunste van de sociaaldemocratie kan worden genoemd dat de verzorgingsstaat, waarvan zij de grootste pleitbezorger is, een groot pluspunt is. Maar diezelfde verzorgingsstaat beperkt het denken van sociaaldemocraten. Het manco heeft PvdA’er Jacques Monasch in 2015 nog eens duidelijk aangegeven: een welvaartsstaat met al haar verzorgingsarrangementen is per definitie een gesloten systeem. (Verontschuldigingen, maar de tekst is letterlijk overgenomen. De correcte Nederlandse term is natuurlijk verzorgingsstaat, niet het anglicisme welvaartsstaat. Verder is het ‘zijn verzorgingsarrangementen’ want staat is mannelijk.) Dat houdt in dat sociaaldemocraten hoogstens lippendienst bewijzen aan iets wat zich buiten hun gesloten systeem bevindt. Nederlandse PvdA’ers, en SP’ers helemaal, focussen zich op het Nederlandse systeem, Britse Labourleden – ook Corbyn – op het Verenigd Koninkrijk, et cetera. Kleine ‘soevereine’ naties zijn evenwel niet meer dan papieren bootjes tegen de stromen en stormen in die ontketend zijn door het dominante financiële kapitalisme in de oceaan van de globale economie, dixit Nicola Fratoianni, een politicus van de coalitie Links Italië.

Openheid
Fratoianni zegt daarmee dat de gesloten systemen steeds meer onder druk komen te staan van het open liberale systeem: de vrije markt. Als een politieke partij er in enig land in slaagt verkiezingen te winnen met een links programma, dan is Leiden in last. Dan begint onmiddellijk een economische oorlog van een verenigd neoliberaal front tegen een staat in zijn uppie. Zo mocht Syriza in Griekenland dat ervaren. Dat is een belangrijke les voor links, ofschoon jammer genoeg nog maar een kleine groep die heeft begrepen.

De Griekse ex-minister van Financiën Yanis Varoufakis heeft de les wel op waarde geschat. Hij heeft mede het initiatief genomen voor de nieuwe pan-Europese Democracy in Europe Movement 2025 (DiEM25) die internationalisme en daarmee openheid als uitgangspunt hanteert. Openheid impliceert kracht: hoe meer mensen meedoen, des te sterker sta je. Een voorbeeld van internationalisme is haar net gekozen coördinerend collectief – bestuur? Hoewel DiEM25 zich in eerste instantie op de EU richt, maken de Amerikaanse linguïst Noam Chomsky en de Turkse schrijfster Elif Shafak er deel van uit. De beweging is nog in de beginfase en een sociaal-economisch programma ontbreekt – dat is in de maak. Voor een goed inzicht in haar plannen moeten we dus nog even geduld betrachten. Op zijn slechtst heeft DiEM25 echter de potentie de vigerende rol van de sociaaldemocratie over te nemen: wat Polanyi karakteriseerde als het regulerende deel van het kapitalisme. Maar er zit veel meer in. Een oprecht links programma met transparante democratie, handhaving van mensenrechten en natuurlijk een gelijkmatigere verdeling van de welvaart is mogelijk. Het ontstaan van DiEM25 betekent op niet al te lange termijn tevens het einde van de sociaaldemocratie die in haar ontwikkeling is gestagneerd als belangenbehartiger van gesloten systemen.