Inmiddels iets meer dan 12,5 jaar geleden overleed Tony Cliff op 82-jarige leeftijd. Hij was de oprichter van de Socialist Workers Party – de Britse zusterpartij van de Internationale Socialisten.
Door Michiel Bakker
Tony Cliff werd in 1917 geboren in Palestina als Ygael Gluckstein. Als zoon van Russische immigranten groeide hij op in een zionistische familie, maar al snel begon hij vraagtekens te zetten bij het zionisme: hoe kon het dat de Joden, zelf het slachtoffer van verschrikkelijke onderdrukking, nu zelf de onderdrukkers waren van de Arabische bevolking?
Op school schreef hij eens in een opstel: ‘Het is zo jammer dat er geen Arabieren op deze school zitten.’ Zijn leraar schreef erboven: ‘Communist!’ Jaren later betuigde Cliff zijn dankbaarheid aan deze docent, voor dit kleine duwtje in de goede richting, omdat hij zichzelf dat toen nog niet bewust was.
Al in zijn jonge tienerjaren werd Cliff politiek actief. Eerst in links-zionistische ‘marxistische kringen’, maar in 1938 kreeg hij contact met mensen uit de trotskistische beweging. Rond het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog werd Cliff opgepakt vanwege zijn politiek activisme. Na zijn vrijlating probeerde hij een internationale groep op te richten, bestaande uit zowel Joden als Arabieren.
Ook leerde hij in die tijd Chanie Rosenberg kennen, die 54 jaar lang zijn vrouw zou zijn. In 1946 leek de oprichting van een zionistische staat onvermijdelijk, en Cliff besloot om naar Groot-Brittannië te verhuizen. Het leek hem beter om imperialisme te bestrijden vanuit het centrum van de macht, in plaats van de rand.
Nadat in 1940 Trotski werd vermoord door stalinistische agenten, raakte het trotskisme in een crisis. Hoewel Trotski een aantal socialistische basisprincipes had nagelaten, had hij ook een aantal voorspellingen gedaan die niet precies uitkwamen: er was inmiddels een heropleving van het kapitalisme en het Russische systeem verbreidde zich tot Oost-Europa. Zoals Cliff het pakkend verwoordde, probeerden de trotskisten hun weg te vinden ‘in het metrostelsel van Parijs met een kaart van die in Londen’.
Cliff ontwikkelde in de jaren vijftig echter het standpunt dat het systeem in Rusland geen socialisme was, maar staatskapitalisme. Als Rusland een arbeidersstaat was, zoals velen stelden, dan zouden arbeiders de controle moeten hebben over hun eigen leven. Maar Cliff constateerde dat die staat op dezelfde wijze arbeiders uitbuitte en kapitaal accumuleerde als een kapitalistisch bedrijf. Dit resulteerde in zijn conclusie dat Rusland en het Oostblok staatskapitalistisch waren, en niet socialistisch. Net zoals op andere plekken zou er ook in Rusland weer een socialistische revolutie nodig zijn, aldus Cliff.
Samen met een handjevol mensen richtte Cliff in Groot-Brittannië de Socialist Review Group op. Gedurende tien jaar bleef het aantal leden laag, maar in de jaren zestig radicaliseerde een nieuwe generatie jongeren rondom campagnes voor nucleaire ontwapening en de beweging tegen de Vietnamoorlog.
Zij stonden open voor een onafhankelijke vorm van socialisme, wat pakkend verwoord werd in de slogan: ‘Noch Washington noch Moskou, maar internationaal socialisme’. Cliff wist met zijn ideeën een nieuw publiek te bereiken, en zijn organisatie, inmiddels de International Socialists geheten, groeide tot een paar honderd leden.
In de jaren die volgden organiseerde de IS vele stakingen en kreeg ze een basis onder werkende mensen. In 1977 werd de naam van de partij veranderd in Socialist Workers Party (SWP), de naam die ze vandaag de dag nog steeds draagt. Momenteel heeft de partij enkele duizenden leden en is het de grootste revolutionaire partij van Groot-Brittannië.
Cliffs intellectuele bijdragen, zoals zijn theorie over staatskapitalisme, zijn van niet te onderschatten waarde geweest. De vele boeken die hij schreef, waaronder een biografie van Lenin, een biografie van Trotski, en vele boeken over de arbeidersbeweging, zijn niet alleen belangrijk vanwege hun gedetailleerde informatie en begrip, maar ook omdat ze laten zien welke lessen we kunnen trekken uit strijd uit het verleden.
Vlak voor zijn dood schreef Cliff een kort boekje, getiteld Trotskyism after Trotsky, waarin hij zijn theoretische bijdragen samenvatte. Een van zijn belangrijkste bijdragen was zijn methode: ‘Op het moment dat het marxisme niet meer verandert, dan is het dood’.
Cliff liet zien dat, hoewel het belangrijk is om vast te houden aan de kern van marxisme — de zelfbevrijding van de arbeidersklasse — je tegelijkertijd moet zien dat marxistische theorie steeds opnieuw bekeken moet worden vanuit het licht van een veranderende wereld.
Verder lezen: meerdere boeken door Cliff en zijn biografie door Ian Birchall zijn verkrijgbaar bij LeesLinks.
Verscheen eerder op socialisme.nu. Auteur: Door Michiel Bakker
