Loekasjenko, president van Wit-Rusland, wankelt. Voor de zoveelste keer heeft hij geprobeerd presidentsverkiezingen te stelen. Deze keer heeft het er veel van weg dat hij er niet meer mee weg komt. Grote menigten zijn in de hoofdstad Minsk de straat op gegaan en staan tegenover legioenen oproerpolitie. Eindeloze stoeten demonstranten, harde confrontaties, er is al sprake van barricades. Op Twitter lees je ook melding van demonstraties in andere steden, en van plaatsen waar de politie maar vast overgelopen is naar de betogers. Wat daar van klopt is nog moeilijk te zeggen. Maar wat we zien is sowieso een begin van revolutie. En die revolutie is ruim over tijd.
Wit-Rusland was deel van de Sovjet-Unie, voordat het in 1991 een onafhankelijke staat werd. In de enige serieus vrije verkiezingen won Loekasjenko het presidentschap, door van alles te beloven over corruptiebestrijding. Gaandeweg heeft hij zijn greep op het land verstevigd, oppositie uitgerangeerd met repressie. Verkiezingen werden een nare klucht, waarin hij zich standaard een grote meerderheid liet toekennen, ettelijke duizenden aanhangers van de oppositie demonstreerden tegen het bedrog. Het regime sloeg de protesten uit elkaar en gooide honderden actievoerders in de cel. Problem solved, en het bewind bestuurde verder. Tot het volgende repressief-frauduleuze verkiezingscircus.
Dit jaar ging het anders. Er kwamen diverse oppositiekandidaten naar voren. Het bewind werkte drie oppositiekandidaten tegen: een ervan ontvluchtte de dictatuur, twee anderen werden opgesloten. Dat was dat, zou je zeggen? Nee dus. Een van de kandidaten was een bekend blogger. Toen die opgesloten werd, nam zijn vrouw het over. Het bewind dacht, klaarblijkelijk, met patriarchale arrogantie: wat kan ons gebeuren? Zo’n vrouw, die is kansloos. Ze kreeg toestemming en kon aan de verkiezingen meedoen. Haar naam: Svetlana Tichanovskaja. De vrouw van een van de andere oppositiekandidaten plus de campagneleidster van de derde, voegden zich bij haar. Drie vrouwen die de macho-machthebber uitdaagden.(1) Ik geloof niet in verkiezingspolitiek, maar dit was toch beslist aardig van symboliek.
De uitdaging werd omgezet in straatprotest, met op 30 juli tienduizenden, mogelijk meer dan 60.000 demonstranten in Minsk.(2) Op 2 augustus vond een grote demonstratie plaats in Brest. ‘Volgens journalisten ter plekke waren er 20.000 demonstranten en is het de grootste betoging ooit in de 350.000 inwoners tellende stad’, schreef de NOS. ‘Voorheen beperkte het protest zich toch wel tot de hoofdstad, georganiseerd door de intellectuele oppositie daar’, zegt Hummels. ‘Maar nu zeggen ook mensen in de rest van het land dat ze er klaar mee zijn’.(3) Hummels, dat is Franka Hummels door de NOS als Wit-Rusland-expert geïntroduceerd. Zich presenteren als aanvoerder van de ‘zwijgende meerderheid’ zoals autoritaire leiders graag doen, werkt niet meer zo als de meerderheid haar stem verheft tegen de autoritaire leider. Dat proces was de afgelopen weken al duidelijk in volle gang.
De mensen gaan de straat op, afgelopen weken en deze avond wederom, maar waarom? Het is duidelijk dat de drie vrouwen iets hebben losgemaakt dat veel dieper gaat dan enthousiasme voor de – op zich helemaal niet radicale, eerder keurig burgerlijk liberale – oppositie. Kandidaat Tichanovskaja heeft een uiterst eenvoudig programma: vrijlating van alle politieke gevangenen, gevolgd door echt vrije verkiezingen. Het eerste zal haar sowieso steun opleveren: nogal wat mensen hebben vast gezeten, zitten vast, of kennen mensen voor wie dat gold of nog geldt. Het tweede punt is van symbolisch gewicht: iemand die geen reeks beloften doet, maar simpelweg nieuwe verkiezingen aankondigt, wekt de indruk niet erg op het baantje uit te zijn. Of dat laatste klopt weet je natuurlijk nooit: gevestigde machtspolitiek kan de sterkste karakters bederven. Maar het gaat hier om de indruk die haar opstelling heeft gewekt: niet die van een carrièrepoliticus uit op macht maar veeleer die van een vrijheidsstrijdster. Haar populariteit weerspiegelt een vrijheidsverlangen dat veel dieper gaat dan de steun voor welke politicus dan ook.
Afkeer van repressie, corruptie en Loekasjenko als dictator drijven de woedende vrijheidsdrang niet alleen de stembus in – met alle bedrieglijke beperkingen daarvan – maar vooral ook de straat op. Daar proeven boze mensen hun werkelijke kracht. En onder de ontevreden bevolking zijn het niet louter liberale en democratische opponenten tegen het bewind die zich laten horen. Wit-Rusland kent een serieuze anarchistische beweging. In die kringen zagen ze een revolutie al enige tijd geleden naderen. Hopelijk kan anarchistische inzet iets bijdragen in opstandige dagen als deze. Dat kan gaan in de vorm van deelname aan de straatgevechten, maar vooral ook in de vorm van het spelen van een waarschuwende rol tegen welke illusie in welke machthebber dan ook. Er ligt in ieder geval al enkele weken een strijdlustige verklaring waarin anarchisten alvast werd aangemoedigd zich klaar te maken en schrap te zetten.(4)
Een rol spelen ook de verhoudingen met Rusland.(5) Daar heerst een president die in autoritaire opstelling niet voor Loekasjenko onder doet, maar het spel behendiger en minder lomp speelt. Tot nog niet zo lang geleden waren de banden tussen de twee staten nauw. Maar Wit-Rusland deinsde in 2019 terug voor nog nauwere aaneensluiting met Rusland. Sindsdien zijn de relaties wat bekoeld, en Rusland levert nu minder van haar goedkope energie, waardoor de economie van Wit-Rusland problemen ondervond.
Sindsdien bewoog het land iets meer richting de EU. Maar dat maakt het land ook weer vatbaarder voor politieke druk uit die EU, sancties na frauduleuze verkiezingen bijvoorbeeld. Zo’n ‘pro-democratische’ opstelling van de EU is natuurlijk hypocrisie, en tevens drukmiddel om Wit-Rusland uit Russische en in EU-invloedssfeer te trekken. Maar het is toch een factor die de speelruimte van Loekasjenko mogelijk beperkt. Zelfs hij realiseert zich wellicht dat hij niet met alles weg komt zonder consequenties die hij niet wil. Tot nu toe is van enige terughoudendheid in zijn repressieve opstelling overigens nog weinig te merken geweest. En de verkiezingsfraude vond zo ongeveer bij klaarlichte dag plaats.
Er speelt meer: corona. Ja, het zal weer eens niet. President Loekasjenko negeerde de corona-pandemie aanvankelijk vrijwel geheel. ‘Niemand zal doodgaan aan het corona-virus’, sprak Loekasjenko in april. De voetbalcompetitie in Wit-Rusland ging gewoon door alsof er niets aan de hand was. Het was alsof Willem Engel een heel land bestuurde. In april waren er al 4204 besmettingen en 40 doden. Vrijwilligers begonnen te doen wat de regering naliet: de pandemie serieus nemen. Zo zamelden ze geld voor beschermende kleding en ventilatoren in. Lokale initiatieven kwamen op om mensen in corona-nood te helpen. De maatschappij begon zich zelf te organiseren.(6) De president maakte zich voornamelijk belachelijk. ‘Mensen moeten niet alleen hun handen in wodka wassen, maar ook het virus ermee doden’ aldus de president in maart.(7)
De reputatieschade voor een president die zich als beschermer van gewone mensen presenteert, moet fors zijn geweest. Dat mensen zelf gingen doen wat het bestuur naliet – bescherming tegen het virus regelen – liet de scherpe tegenstelling zien, niet alleen tussen regime en een vrij beperkte oppositie, maar tussen het regime en een aan haar lot overgelaten bevolking die zich uit noodzaak begon te verweren en te organiseren.
Dat ging dus aan de verkiezingstijd vooraf, en het zal sporen hebben nagelaten. Diepe en wijdverbreide onvrede kwam in de steun voor de drie vrouwen van de oppositie tot uiting, en ook in massabetogingen met opvallend grote opkomst. Afgelopen avond begonnen we te zien hoe groot de volkswoede was, maar ook hoe groot de bereidheid om protesten zeer hardhandig neer te slaan. Het zijn de klassieke taferelen van een beginnende revolutie.
Terwijl ik dit schrijf stroomt Twitter vol met berichten van die revolutie. Intussen is ook de NOS ontwaakt. Kop van het nieuwsartikel bovenaan de site: ‘Rellen Wit-Rusland na uitroepen Loekasjenko tot winnaar verkiezingen’. Die overwinning zou hij dan met maar liefst 82 procent hebben verkregen, aldus ‘een voorlopige uitslag van de Centrale Kiescommissie’.(8) Weinigen die dit geloven. En wat zich afspeelt in Minsk is met het woord ‘rellen’ ook wel een beetje kleinerend beschreven. Dit is veel meer dan dat! Dit is een opstand, met een zeer goede kans van slagen, als ik de beelden langs zie komen. Zoveel mensen! Totaal onverschrokken tegen een politiemacht waarvoor zo’n beetje heel Mordor is leeggehaald, maar die desondanks de greep op straat al voor een flink deel kwijt is.
Het zou verkeerd zijn trouwens om te onderschatten hoe akelig dit nog kan worden. Nu lezen we over knuppels en flitsgranaten. Maar er is beeldmateriaal dat op veel grovere repressie wijst. Het is twijfelachtig of de oproerpolitie de demonstranten van de straten kan slaan, het is helaas denkbaar dat het leger, of andere veiligheidstroepen, de demonstranten van de straten kan schieten. Vraag is wel of soldaten aan orders om op ongewapende menigten te schieten, gehoor gaan geven. Vraag is ook of officieren het daarop laten aankomen of toch liever de president overboord gooien, al was het maar om van een eigen carrière verzekerd te zijn, compleet met humaan imago.
RTL Nieuws spreekt intussen in de kop van haar nieuwsartikel over de protesten(9) ook van ‘rellen’. Maar daarin lezen we wel details: demonstranten die “Vertrek!” roepen, berichtgeving over een politieauto die op betogers in reed, over gebruik van rubberkogels door agenten… en diverse Twitterfilmpjes van de protesten en de repressie. Op Twitter zelf is al meer te vinden, YouTube heeft her en der livestreams. Intussen heeft de NOS zowaar een liveblog er tegenaan gegooid. Daar lezen we: ‘Er zijn berichten dat oproerpolitie in sommige steden de strijd heeft neergelegd’. Daar lezen we ook het aantal mensen dat in Minsk aan het protesteren is geslagen: 100.000. ‘Het protest beperkt zich niet tot het centrum, ook in andere delen van de stad wordt gedemonstreerd’.(10)
Komende uren zal ongetwijfeld meer duidelijk worden, komende dagen worden beslissend voor het voortbestaan van Loekasjenko’s autoritaire bewind. Dat het maar snel mag vallen, en dat de opstandige menigten meer uit hun geweldige opstand weten te halen dan enkel een wisseling van de wacht aan de toppen van de macht!
Noten:
1 ‘Drie vrouwen brengen Europa’s laatste dictatuur aan het wankelen’, NOS, 31 juli 2020
3 NOS, ‘Ook grote demonstraties in Wit-Russische provinciesteden’, 2 augustus 2020
4 Anarchist Fighter, ‘For all anarchists of Belarus’, 1 juli 2020 , overgenomen van Anarchist Fighter, 26 juni
7 Helene Bienvenu, ‘Belarus: life as normal despite ravaging corona epidemic’, Aljazeera, 9 mei 2020
8 ‘Rellen Wit-Rusland na uitroepen Loekasjenko tot winnaar verkiezingen’, NOS, 9 augustus 2020
9 Rellen in Minsk na “verkiezingszege” Loekasjenko: “Vertrek!”’, RTL Nieuws, 10 augustus 2020
10 ‘Onrustige nacht in Wit-Rusland – Rellen in Minsk’ , NOS (liveblog), 10 augustus 2020
Ook verschenen bij: PeterStormt
