Het is een bizar verhaal, de gang van zaken rond de dood van Jamal Khashoggi in het Saoedische consulaat in Turkije. De ene versie volgt de andere op, en ze worden steeds curieuzer. Intussen liggen er andere vragen op antwoorden te wachten. Over Khashoggi zelf, over het Saoedische bewind dat het kennelijk op hem had voorzien, en over de relatie tussen dat bewind met Turkije, Qatar en de Verenigde Staten. Maar eerst, de nieuwe postume detective van Agatha Christie: ‘Murder in the Saudi Embassy?’
Een horror-soap
Op 2 oktober ging Jamal Khashoggi, Soedische journalist die in Turkije woonde na conflicten met het Saoedische regime, papierwerk regelen in het consulaat van Saoedi-Arabië in Istanbul. Dat papierwerk was nodig om te kunnen trouwen met zijn verloofde. Die stond buiten te wachten. Maar Khashoggi kwam het gebouw niet meer uit. Het duurde en duurde, en mensen werden een beetje ongerust. De verloofde niet in de laatste plaats. Er zal toch niks aan de hand zijn?
Op 9 oktober wilde Turkije wel eens bewijs zien dat de man nog in leven was. De dag erop kwamen Turkse media met het verhaal dat Khashoggi was vermoord, door een Saoedisch doodseskader dat daartoe kort te voren was ingevlogen. Van één en ander zou audio- en videomateriaal in handen van Turkije zijn. De moord zou door marteling zijn voorafgegaan en door afhakken van ledematen zijn gevolgd, al doet ook een andere volgorde van gebeurtenissen de ronde. Bewijs van dit verhaal krijgen we niet. Nog niet, althans. Een stoffelijk overschot van Khashoggi zou veel duidelijk maken. Maar dat ontbreekt dus.
Saoedi-Arabië ontkende. Volgens de kroonprins van Saoedi-Arabië zou Khashoggi “binnen een paar minuten tot een uur” uit het betreffende gebouw zijn vertrokken (1). Probleem voor deze versie: waar is Khashoggi dan gebleven? Een paar dagen spoorloos is voorstelbaar, alhoewel toch vreemd. Je laat je verloofde geen dagen in onzekerheid tenzij je daadwerkelijk bent verhinderd contact met haar of hem op te nemen. Hoe langer de vermissing duurde, hoe aannemelijker het werd dat er iets akeligs was gebeurd, en hoe waarschijnlijker het werd dat die akelige gebeurtenis in het consulaatsgebouw had plaatsgevonden, Ook al omdat er geen camerabeelden waren van zijn vertrek. Wel van zijn aankomst overigens. Geloofwaardig was het aanvankelijke Saoedische verhaal dus allerminst.
Was de versie van Turkse autoriteiten en media daarmee wel aannemelijk? Niet automatisch. Zo heel erg onafhankelijk kunnen Turkse media niet opereren, en justitie in het land staat onder strak toezicht van president Erdoğan. Dat officiële gerechtsonderzoekers in dat land iets beweren, spreekt niet automatisch voor die bewering.
Toch dient de Turkse versie serieus genomen te worden. De Turkse staat zocht samenwerking met Saoedi-Arabië bij het verdere onderzoek. En Turkije heeft geen speciale reden om Saoedi-Arabië tegen de haren in te strijken via wilde, valse beschuldigingen. Turkije heeft er belang bij om dit serieus te nemen: Khashoggi woonde op Turks grondgebied, een mogelijke moord op een Turks onderdaan (ook al is het geen staatsburger) raakt het prestige van de Turkse staat. Zoals later zal blijken, had Khashoggi ook een vrij nauwe band met hoge regeringskringen in Turkije. Dat die staat deze zaak echt opgehelderd wil zien, is aannemelijk. Dat Turkse gezagsdragers de Saoedische autoriteiten verantwoordelijk stellen voor de dood van Khashoggi, is op zich geen bewijs. Maar het kan ook niet als het zoveelste wilde propagandaverhaal van Erdoğan worden afgedaan. Probleem blijft wel: waar is dan het stoffelijk overschot van Khashoggi?
Inmiddels heeft Saoedi-Arabië een nieuwe versie het licht doen zien: Khashoggi is inderdaad dood, en zijn dood vond plaats in het consulaatsgebouw. Maar weest u gerust, het was gewoon een uit de hand gelopen ruzie, met vuistslagen en zo(2). Maar waar is het bewijs? Alweer: een stoffelijk overschot van Khashoggi zou veel opheldering geven. Iemand die door vuistslagen is toegetakeld, ziet er na zijn dood anders uit dan iemand die is doodgemarteld en zwaar verminkt. Vooralsnog geloof ik deze versie bepaald niet. De beulen van het Saoedische bewind lijken me professioneel genoeg om precies te weten wanneer ze moeten stoppen met slaan als ze iemand niet dood willen hebben. En het idee van een spontane, onvoorbereide ruzie tussen iemand die papierwerk komt regelen en het consulaatspersoneel is te bizar om echt serieus te nemen.
Belangrijk is intussen wel dat de Saoedische bewering dat Khashoggi springlevend het consulaat is uitgewandeld op 2 oktober, door de Saoedische autoriteiten nu zelf onderuit is gehaald. Verantwoordelijken worden door het Saoedische bewind intussen op het matje geroepen, met 18 arrestaties en een tweetal ontslagen: een adviseur van het koninklijke hof en diens assistent-veiligheidschef zijn de laan uit gestuurd. Betekent dit dat deze mensen even uit de wind worden gehouden tot die wind is gaan liggen? Of rekent het ene deel van het bewind nu af met een ander deel, misschien een losgeslagen eenheid veiligheidspersoneel, dat op eigen houtje Khashoggi de dood heeft ingejaagd? Zijn de Saoedische autoriteiten boos omdat onder hun verantwoordelijkheid Khashoggi is gedood? Of zijn ze boos omdat de doofpot niet helemaal dicht is gebleven en hun daderschap of minstens medeplichtigheid niet meer valt te ontkennen? Gezien de bruutheid waarmee het Saoedische gezag tegen dissidenten en critici pleegt op te treden, denk ik eerder het tweede. De dood van Khashoggi kan ze niet veel schelen, als ze die al niet actief hebben nagestreefd. De slechte publiciteit erom heen, die vinden ze vast vervelend.
Khashioggi is dus dood, dat is wel zeker. Het Saoedische bewind heeft die dood laten gebeuren, als het er al niet zeer systematisch de hand in gehad heeft. Dat staat intussen met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid ook wel vast. De vraag wordt dan: waarom? Wat was het grote misdrijf waardoor Khashoggi, in de ogen van de Saoedische monarchie, het bewind als geheel of een onafhankelijk onderdeel opererend deel ervan, dood moest? Wie was deze man eigenlijk?
Hoe kritisch was Kashoggi?
Jamal Kashoggi wordt veelal gepresenteerd als journalist die voor persvrijheid en openheid opkwam. Dat is maar op een heel beperkte manier waar. De man heeft carrière gemaakt als journalist binnen het Saoedische establishment waaraan hij loyaal was, en waaraan hij op een bepaalde manier altijd loyaal is gebleven. Maar hij drong af ten toe aan op iets meer ruimte voor constructieve kritiek. Daarbij trapte hij op gevoelige, autoritaire gezagsteentjes. Zo gevoelig, dat hij het voor zijn eigen veiligheid beter vond om het land te verlaten.
Enkele elementen uit Khashoggi’s carrière. Hij was enthousiast supporter van de Saoedische steun aan gewapende fundamentalistische strijdgroepen in Afghanistan, destijds tegen de Russische bezetting. Dat was destijds Saoedisch beleid. Hij steunde de legitimiteit van de Saoedische monarchie door dik en dun. Er verscheen onder zijn verantwoordelijkheid als redacteur wel eens heel voorzichtige kritiek op het bewind. Systeemkritiek was dat echter niet.
Spanningsveld werd op een gegeven moment welk soort reactionaire politiek hij steunde. Khashoggi sympathiseerde met Ikhwan, oftewel de Moslim Broederschap. Dat werd na 11 september 2001 een probleem: het bewind begon die, op zichzelf aartsconservatieve, beweging steeds meer te zien als gezagsondermijnend, gevaarlijk en derhalve ‘terroristisch’. Het is onder meer vanwege de steun die deze beweging uit Qatar kreeg dat de Saoedische staat op een stevig conflict met Qatar heeft aangestuurd. Het verschil tussen Broederschap en de Saoedische vorm van fundamentalisme: de Broederschap is bereid om via verkiezingen te opereren en de macht te veroveren, iets waar Broederschap-politicus Morsi in Egypte in 2012 bijvoorbeeld in slaagde. Voor Saoedi-Arabië is het hele idee van democratie een vorm van subversieve goddeloosheid.
Steun aan een conservatief-islamistische beweging die zich op ‘de massa’ richtte, die in het politieke leven betrok en op die basis invloed won… het was de manier waarop Qatar invloed in het Midden-Oosten verwierf in de Arabische lente – de reeks volksprotesten en opstanden in het Midden-Oosten in 2011-2012 . Ordeherstel via een democratisch-aandoende, oerconservatieve facelift. Saoedi-Arabië vond dat allemaal al veel te radicaal. Het had de absolute macht rechtstreeks van God Zelf gekregen, ieder vertoon van verkiezingen of volksinvloed was overbodig en riskant. Ordeherstel kwam gewoon van hogerhand, gewapenderhand. De Egyptische generaal Sissi kreeg bijvoorbeeld Saoedische steun toen hij de Ikhwan-president Morsi in 2013 via een staatsgreep had verdreven.
Interessant is trouwens nog een klein doch veelzeggend detail. De verloofde van Khashoggi had voor zijn fatale bezoekje aan het consulaat van hem te horen gekregen dat ze “een adviseur van de Turkse president Recep Ayyip Erdoğan moest bellen als hij niet terugkeerde.” (4) Dat suggereert vrij hechte banden tussen Khashoggi en Erdoğan. Een erg principieel voorstander van persvrijheid en dergelijke zou met Erdoğan niet zo’n soort band onderhouden, want zo heel veel persvrijheid is er in Turkije onder diens presidentschap niet overgebleven.
Een aardige indruk van de nogal conservatieve opvattingen van Khashoggi krijgen we uit een bij vlagen hilarisch transcript van een interview met hem, een aanhanger van de Saoedische kroonprins, en later ook nog een zegspersoon van Human Rights Watch. De uitzending waar het op is gebaseerd vond plaats in maart 2018.(5) De kroonprins-supporter, een zekere Ali Shihabi, is bijna komisch. Ja het bewind maakt fouten maar het doet erg zijn best. Democratie werkt niet, daarmee dreigt de staat in te storten. Oorlog in Jemen? Tragisch natuurlijk, maar de Saoedische soldaten bestoken al die burgerdoelen vast niet expres, dus zijn het geen oorlogsmisdaden, en bovendien, wat Assad in Syrië doet is veel erger. Dat soort dijenkletsers.
Interessanter is hoe Khashoggi zich opstelt. Hij bepleit iets meer ruimte voor kritiek. Maar het doel daarvan is het verstevigen van het regime, en van de monarchie. Hij zegt over de kroonprins: “Ik zie hem nog steeds als hervormer, maar hij verzamelt alle macht in zijn handen. En het zou veel beter zijn voor ademruimte voor critici, voor Saoedische intellectuelen, Saoedische schrijvers, Saoedische media om in debat te gaan.” Hij wil het gezag niet ondermijnen. Hij wil het gezag versterken door constructieve kritiek wat meer ruimte te geven zodat ze kunnen meedenken en meedoen.
Hij bekritiseert wat hij noemt de “autocratie” in het land. Daarmee bedoelt hij het feit dat één man alleen de baas is. Vroeger was het beter! Journalist Mehdi Hasan legt hem voor dat het land een dictatuur was sinds haar oprichting. “Nee”, zegt Khashoggi. Waarom niet? “Dingen werden gedaan door middel van consensus. (..) niet via een parlementair systeem, maar door de hele familie heen.” De hele familie? Omdat er overleg was binnen de hele uitgebreide koninklijke familie van het Huis van Saoed was het land geen dictatuur? Leefden er geen mensen buiten die familie in het land, mensen die maar beter gehoorzaamheid aan die familie konden betrachten, want anders …? Is een dictatuur geen dictatuur meer als de absolute macht wordt uitgeoefend, niet door een enkeling maar door een familie?
Khashoggi zegt verderop ook nog ten overvloede: “Ali! Ali! Ik vraag niet om democratie. Ik vraag erom dat mensen wordt toegestaan om te spreken.” Dat is zijn reactie als Ali Shihabi de gevaren van te snelle en radicale verandering voor het voetlicht brengt. Geen democratie dus. Alleen wat vriendelijker met critici omgaan, zodat die critici de rol kunnen innemen die ze volgens Khashoggi graag zouden willen spelen: de kroonprins en zijn hervormingen ondersteunen. Van een fundamenteel kritische opstelling is geen sprake. Dat is natuurlijk geen rechtvaardiging om de man dan maar te martelen en te vermoorden. Maar hem als vrijheidsheld neerzetten, enkel omdat zijn vijanden in het regime nog minder vrijheid willen dan hij, is wat mij betreft niet aan de orde. Het gaat hier niet om een aanval op ‘de persvrijheid’ of ‘de oppositie’. Het gaat hier veeleer om een conflict binnen het bewind en zijn supporters, om een soort afrekening binnen wat in essentie een weerzinwekkend crimineel milieu is.
De rol van de flapdrolpresident
Er is nog een interessant detail. Trump hield de Saoedische regering – een opvallend nauwe bondgenoot van de VS – de hand boven het hoofd tegenover kritiek. Khashoggi was niet dood, en als hij dood was dan lag dat aan loslopende moordenaars, de vriendschap met het koninkrijk was belangrijk, we bellen er nog wel over. Hoe stond Khashoggi eigenlijk tegenover de Amerikaanse flapdrolpresident?
Op 10 november 2016 – Trump was gekozen, maar nog geen president – noemde Khashoggi de opvattingen van Trump “tegenstrijdig”. Prompt daarop maakte het Saoedische bewind de duidelijk dat Khashoggi niet namens Saoedi-Arabië sprak. Kort daarop werd Khashoggi het recht ontzegd “‘om in kranten te schrijven op TV te verschijnen of conferenties bij te wonen’ in het koninkrijk”, zo schrijft Common Dreams, dat daarbij citeert uit Middle East Eye (6) Niet lang daarna verliet Khashoggi Saoedi-Arabië. Is het vergezocht om, zoals het artikel in Common Dreams doet, verband te zien tussen Khashoggi’s kritische opstelling jegens Trump en het feit dat de dood van diezelfde Khashoggi dezelfde Trump niet zo heel veel lijkt te kunnen schelen?
Noten:
1 “Jamal Khashoggi: All that you need to know about journalist’s disappearance”, BBC, 20 oktober 2018
2 “Saudi Arabia admits Jamal Kashoggi killed in Istanbul consulate”, Aljazeera, 20 oktober 2018
3 As’ad AbuKhalil, “Khashoggi Was No Critic of Saudi Regime”, Consortium News, 15 oktober 2018
4 zie noot 1
5 “Khashoggi on life under MBS: ‘Nobody dares to speak’”, Aljazeera, 20 oktober 2018 Die 20 oktober is de datum dat de transcript op de site is geplaatst; de uitzending vond dus eerder plaats, in maart 2018.
6 Julia Conley, “While President Continues to Play Dumb on Murder, 2016 Reporting Shows Saudis Onlu Blacklisted Khashoggi After Journalist Criticized… Trump”, Common Dreams, 18 oktober 2018 Dit verscheen kort voordat Saoedi-Arabië zelf erkende dat Khashoggi dood was en ook Trump er niet meer omheen kon.
– Eerder verschenen bij: Ravotr
