Ruim een week na de start van de marathonblokkade door demonstranten op de A12 blikt Amnesty International terug op het verloop tot nu toe. De belangrijkste conclusie: de aanpak van de overheid verhardt niet alleen, het demonstratierecht staat nog altijd onder druk.
Sinds 9 september 2023 demonstreert Extinction Rebellion (XR) dagelijks op de A12. Hiermee willen zij voor elkaar krijgen dat de overheid stopt met fossiele subsidies aan bedrijven. Amnesty International Nederland is een aantal keer aanwezig geweest bij de demonstraties met een team waarnemers. Dat doet Amnesty al jaren bij uiteenlopende demonstraties over tal van onderwerpen. Zo houdt Amnesty in de gaten of de overheid het demonstratierecht voldoende waarborgt. Terugkijkend op afgelopen week ziet Amnesty vijf opvallende punten.
Overheid criminaliseert demonstranten
De retoriek van de overheid en de aanpak van de politie verharden. Het demonstratierecht wordt keer op keer verkeerd uitgelegd: met het argument dat de blokkade verboden is, worden de demonstranten keer op keer direct van de Utrechtsebaan verwijderd. Maar ook een wegblokkade is een demonstratie, met veel ruimte in de wet. Natuurlijk zijn er ook grenzen aan demonstraties, en zo ook aan die van Extinction Rebellion. Maar de manier waarop de politie ingrijpt, moet wel passen binnen de mensenrechtennormen die hiervoor zijn opgesteld. Er wordt nu gedaan of de politie geen andere mogelijkheid heeft dan ingrijpen en inperken, omdat het zou gaan om een strafbaar feit.
Amnesty International Nederland wijst erop dat het een keuze is om de politie met zoveel menskracht en materieel aanwezig te laten zijn. Het lokale gezag kan ook kiezen voor een aanpak, waarbij verkeersregelaars de demonstratie faciliteren. Nu worden demonstranten beschouwd als een risico en neergezet als een probleem. Hierdoor worden ze in feite gecriminaliseerd. Dat is heel zorgwekkend: vreedzame demonstranten moeten niet gezien worden als een probleem maar als bezorgde burgers die hun mening uiten.
Inzet waterkanon en hardhandig optreden
Wat opvalt, is dat er naarmate de week vorderde, steeds sneller werd ingegrepen en er weinig geduld was met de vreedzame actievoerders. De inzet van het waterkanon blijft hierbij problematisch voor Amnesty International. Na een paar dagen niet gebruikt te zijn, werd de waterwerper ingezet met een steeds hardere straal. De politie zegt dit geweldsmiddel in te zetten om mensen te verspreiden. In de praktijk pakt dit echter anders uit. Op het moment dat een geweldsmiddel niet geschikt is, mag het niet gebruikt worden. De overweging om dan maar een hardere sproeistand te gebruiken, is uit den boze. Dit kan leiden tot (serieus) lichamelijk letsel en mag niet worden gebruikt tegen vreedzame demonstranten. Daarmee kan het gebruik van het waterkanon moeilijk anders gezien worden dan een vorm van afschrikking. Ook werd er een aantal keer te hardhandig opgetreden door de politie.
De politie mag geen geweld gebruiken tegen vreedzame demonstranten. Amnesty heeft zelf kunnen zien dat agenten veelal de demonstranten rustig benaderden, met de vraag of zij meegingen. Bij een positief antwoord volgde een uitgestoken hand. Die werkwijze past bij de vreedzaamheid van de demonstranten. Dat sommige demonstranten niet actief meewerken aan hun aanhouding door zich slap te houden, maakt niet dat zij zich verzetten. De zeer pijnlijke neusklem of hand in het gezicht is dan al snel disproportioneel.
Daarnaast vraagt Amnesty zich af waarom het nodig is om mensen met een zichtbare beperking, bijvoorbeeld een rolstoel, nadrukkelijk tegen hun wil als eerste te verwijderen. De politie zegt dit te doen vanwege het ‘mogelijke gevaar dat zij lopen’, maar gaat daarmee volledig voorbij aan het feit dat het gaat om volwassen mensen. Die zijn prima in staat zelf een afweging te maken over hoe zij gebruik willen maken van hun demonstratierecht.
Veilig Thuis-meldingen
Er waren tientallen kinderen aanwezig bij de demonstraties. De politie heeft hierover melding gedaan bij Veilig Thuis en beroept zich daarbij op een ‘standaard protocol’. De organisatie Veilig Thuis vond dat zeer ongepast en merkte op dat demonstreren niet gezien moet worden als kindermishandeling. Amnesty International sluit zich daarbij aan. Het is onbegrijpelijk en onverantwoord dat de politie standaard bij elke minderjarige een melding doet. Deze meldingen werken stigmatiserend voor zowel de ouders als de kinderen. Kinderen hebben net als volwassenen het recht om te demonstreren. Deze handelswijze van de politie kun je dan ook bijna niet anders zien dan een vorm van intimidatie.
De inbeslagname van instrumenten
Het orkest dat op de A12 mee wilde doen aan de support-demonstratie, werd gedreigd met inbeslagname van hun instrumenten. Uiteindelijk zag het orkest af van spelen. Dit is volgens Amnesty een vorm van censuur: een instrument pleegt geen strafbaar feit en wordt ook niet gebruikt om strafbare feiten te plegen. Ook hier laat het gezag machtsvertoon zien, waarbij het de vraag is of dit nu echt nodig was.
Demonstreren is essentieel voor een gezonde samenleving
Al met al ziet Amnesty International Nederland dat de demonstraties veel mensen trekken. Demonstraties mogen enige overlast geven en dat kan irritatie oproepen bij mensen. Amnesty heeft geen oordeel over de tactieken van Extinction Rebellion. Dat is uiteraard aan de actiebeweging zelf. Wat men hier ook van vindt, het demonstratierecht beschermt vreedzame demonstraties in de vorm van een blokkade zoals die van XR. Dat betekent niet dat er niet ingegrepen kan worden, mits de overheid dat doet met inachtneming van de strikte eisen die hieraan worden gesteld in de mensenrechtennormen. Amnesty wil benadrukken dat vooral in tijden van maatschappelijke onrust en politieke onzekerheid het recht om te demonstreren essentieel is. Bij te veel onnodige en onwettige inperkingen haal je de uitlaatklep van bezorgde burgers weg en verhoog je de spanningen en tegenstellingen in de samenleving. Dan heeft de overheid een nog veel groter probleem.
– Bericht van Amnesty
