Karl Popper was een belangrijke filosoof. Hij behoort tot de invloedrijkste van de twintigste eeuw. Zijn betekenis ligt vooral op wetenschapstheoretisch gebied. Maar ook op het terrein van de sociaal-politieke filosofie heeft hij klassiekers geschreven.
Het falsificatieprincipe is door hem bedacht. Tegenwoordig wordt het nog steeds gebruikt bij wetenschappelijk onderzoek. Waar voor Popper werd getracht wetenschappelijke theorieën te bewijzen, keerde de filosoof die gedachtegang om. Weerlegging van wetenschappelijke theorieën is de opdracht, want ze zijn nooit met zekerheid te bewijzen. Daarom dienen ze falsifieerbaar te zijn. Dat wil zeggen dat een formulering van een theorie vereist dat aangegeven wordt in welke gevallen ze niet meer opgaat. Het klassieke voorbeeld is: alle zwanen zijn wit. Wanneer een met olie besmeurd dier opduikt dat zwart is, geldt de theorie niet meer. Mijn weerleggingsvoorbeeld klopt natuurlijk niet, maar dat is met opzet gedaan om aan te geven dat aan het falsificatieprincipe de nodige haken en ogen zitten. Desalniettemin is Poppers idee sterk. Hoe langer een theorie weerleggingspogingen weerstaat, des te robuuster ze is.
Open samenleving
Voor het naderend gevaar van de aansluiting van Oostenrijk bij nazi-Duitsland vluchtte Jood Popper in 1937 naar Nieuw-Zeeland. Daar schreef hij de klassieker ‘De open samenleving en haar vijanden‘. In dat werk onderzoekt hij de wortels van autoritaire samenlevingen. Daarbij analyseert hij Plato de vernieling in. Plato, de klassieke Griekse filosoof, was een schier onaantastbare grootheid. Maar Popper laat zien dat Plato’s wereldbeeld proto-fascistisch is, diens ideeën hebben in beginsel dezelfde autoritaire strekking als die van het fascisme, nazisme en stalinisme.
Met de ideeën over falsificatie en de open maatschapij was Popper zelf een soort Plato geworden. Hem bekritiseren vereiste lef. Temeer daar de man bijzonder intolerant voor kritiek was. Studenten van hem grapten over de titel van zijn boek: ‘De open samenleving, door een van haar vijanden’.
Stapsgewijs
Hoewel Popper enorme verdiensten heeft, is hij natuurlijk niet onfeilbaar. In zijn boek over de open samenleving geeft Popper ook aan hoe hij denkt over grootse plannen ter verandering van de maatschappij. Hij is voorstander van stapsgewijs ontwerpen (piecemeal engineering) en noteert*:
De maatschappij is zo complex dat weinig mensen, of helemaal niemand, een blauwdruk voor het ontwerpen van een maatschappij op grote schaal kunnen beoordelen; of het praktisch zou zijn; of het in echte verbeteringen zou resulteren; welke lijdensweg dit met zich kan meebrengen; en wat de middelen voor realisatie ervan kunnen zijn. Daarentegen zijn blauwdrukken in het kader van stapsgewijs ontwerpen relatief eenvoudig. Het betreft blauwdrukken voor afzonderlijke onderwerpen, voor gezondheidszorg en werkloosheidsverzekeringen bijvoorbeeld, of rechtspraak, of een anti-depressie begroting, of onderwijshervorming.
(…)
Daartegenover eist de utopische poging om een ideale staat te realiseren, daarbij gebruik makend van een blauwdruk van de maatschappij als geheel, een centraal gezag van enkelen, en heeft daarom grote kans om naar een dictatuur te leiden. (mijn vertaling)
De kritiek op Poppers idee van stapsgewijs ontwerpen is wijdverbreid. SP-coryfee Jan Marijnissen heeft die mooi geformuleerd in een veroordeling van het pragmatisme – het opportunisme bij uitstek – van D66.
‘D66 is geen ideologische partij, maar een partij van pragmatici,’ zeggen ze daar. Maar wat betekent pragmatisme anders dan dat je de status quo als enig denkbare werkelijkheid aanvaardt en daarop je politiek baseert? Maar waar blijft dan de kritische toets? Welk referentiekader hanteert men daar? (Tegenstemmen)
Visie
Een grote visie, een referentiekader is nodig, anders weet je niet in welke verhouding bijvoorbeeld de baten van een verbetering van de rechtspraak tot die van de landsverdediging door de JSF staan. Poppers opvatting dat een maatschappelijke blauwdruk hoogstwaarschijnlijk naar een dictatuur leidt, volgt niet uit het wezen van een ideologie zelf. Zolang bijvoorbeeld maar aan de mensenrechten wordt vastgehouden, bestaat er weinig gevaar. Maar Rutte hangt Popper aan; de premier heeft een afkeer van visie, vindt die misschien zelfs leiden tot dictatuur. In hoeverre Rutte kennis van de kritiek heeft, weet ik niet. Het zal wel iets zijn in de trant van ‘de klok horen luiden, maar niet weten waar de klepel hangt’. Hij heeft overigens ooit wel een Popperlezing gehouden. Maar daar volstond het om klakkeloos met Popper in te stemmen.
* pag. 162-163 van http://www.inf.fu-berlin.de/lehre/WS06/pmo/eng/Popper-OpenSociety.pdf
Goede stuk Sjaak.
Pragmatisme is niet anders dan de casual kleding voor het Opportunisme, oftewel het gebrek aan enige principes. Deze laatste hebben hun oorsprong uit ideeën hoe de zaken zouden voor moeten staan.
“Daartegenover eist de utopische poging om een ideale staat realiseren, daarbij gebruik makend van een blauwdruk van de maatschappij als geheel, een centraal gezag van enkelen, en daarom heeft grote kans om naar een dictatuur te leiden.”
Dit gevaar bestaat nog altijd en is steeds aanwezig en steeds meer zichtbaar ook onder corporatieve neoliberalisme die per slot van rekening een financieel-economische dictatuur aan het vormen is, of zelfs bij een traditionele staatsvorm met een enkel staatshoofd – iets wat we nog in West Europa kennen.
In deze situatie is de meest prangende vraag – hoe ontwikkeld en positief is de heerser?
Klassiek doeltreffend voorbeeld in dezes is het Christendom, waar een liefdevolle figuur over de hele maatschappij regeert. Tegenover heb je figuren als Hitler, Pinochet, Franko, Mussolini, Stalin.
Het ideologisme hangt erg veel van het Leider af.
Mede daarom hebben in Oost-Europa veel mensen zitten wachten op de “Goede Tzar”.
Of het met Propper te maken heeft is mij niet bekend, doch schijnt de dictatuur van neoliberale marketisme ze niet volledig te hebben overtuigd.
De goede kant van geleidelijk en per kleine stapjes een maatschappij doen reformeren is dat er geen echte revoluties meer nodig zouden zijn die hele landen in de puinhoop gooien.
De revolutie gebeurt dan in het gedachten wereld van de mensen.
Waarom wordt rutte in een zin genoemd met iemand die wel over dingen nadacht… Rutte is het toonbeeld van intellectuele leegte. De lachende leugenaar. De trekpop premier.
Heel goed, Popper uitleggen en ook kritisch bekijken en dan nog eens in onze politieke context plaatsen en de zwakte van het pragmatisme aangeven. Met deze en soortgelijke bijdragen is Krapuul op weg om een leidende rol te krijgen in debat. Maar pragmatisme is wel een Nederlandse eigenschap. We zijn allemaal Popperianen en wars van revolutie. We hebben zelfs nog een “Zonnekoning”.
Popper had gelijk. Het “centrale gezag van enkelen” heeft bij voortduring tot een dictatuur geleid. Alle socialistische landen bleken uiteindelijk de hel voor de bevolking. Zodanig zelfs dat het socialisme overal door het volk zélf de nek is omgedraaid.
Overal waar het collectief prevaleert boven het individu zie je uiteindelijk dat de rechten van het individu vertrapt worden.
@5: “Overal waar het collectief prevaleert boven het individu zie je uiteindelijk dat de rechten van het individu vertrapt worden.”
Daar heeft Popper het bij mijn weten nooit over gehad. Hij meende dat het koesteren van een verheven ideaal, een ideologie, uiteindelijk tot dictatuur zou leiden. Dat staat dus los van links of rechts. Dat is ook de reden waarom ook Rutte niet op idealen betrapt wenst te worden, en waarom Hans Achterhuis nog altijd iedere utopische gedachte wantrouwt.
Popper was een pupil van Hayek, hij had zijn positie zelfs aan Hayek te danken. De economische theorie van hun clubje, die zogenaamd niet ideologisch was maar zuiver wetenschappelijk, zien we op dit moment echter overal om ons heen in extreme vormen toegepast worden. Poppers premisse klopt dus niet.
@4, Leo, pragmatisme is ook ideologie.
Joke, Popper zegt dat niet, ik wel.
@8: Je brengt het alsof het een wetmatigheid betreft, maar als je om je heen kijkt zie je op dit moment eerder het tegenovergestelde gebeuren (waarbij dan uiteindelijk ook weer de rechten van het individu vertrapt worden).
Nee hoor, Joke. Niet in de mate waarin dat in de vorige eeuw gebeurde (Sovjet Unie, China, Cambodja, Vietnam, Duitsland, Argentinië)
Hoewel, in Afghanistan, Iran, Syrië, Egypte, Soedan, Somalië, Mali, daar kunnen ze d’r ook wat van.
Maar dan in naam van de religie van de vrede, de islam, bwaaaarghhh…
@10: Daarmee is niet gezegd dat een ideologie die gebaseerd is op individualisme niet net zo zou kunnen ontaarden. Poppers peetvader Hayek steunde bv. de dictatuur van Pinochet met raad en daad, omdat hij in Chili de ideale kweekvijver zag om zijn neoliberale ideeën in praktijk te brengen.
Trouwens, voor iemand die Popper een warm hart toedraagt ben je niet erg geneigd de falsificatiemethode toe te passen op je eigen beweringen.
Joke, de falsificatiemethode heeft een belangrijke beperking, namelijk dat hij toepasbaar is bij exacte wetenschappen. Daar kun je namelijk proefondervindelijk een situatie met precies dezelfde omstandigheden scheppen om zodoende een stelling te falsifiëren.
Ik ben ervan overtuigd dat dáár waar het collectief prevaleert boven het individu uiteindelijk het individu vermorzeld wordt.
Het is echter goed te zien dat het volk zélf het reëel bestaande socialisme verdreven heeft. En de opstand in Egypte tegen Morsi geeft mij toch de hoop dat het volk uiteindelijk, dat wel, korte metten maakt met dictaturen.
@12: Popper had de formele logica anders hoog zitten, dat was immers zijn oorspronkelijke vakgebied. Een bekend voorbeeld van zijn hand is dat de stelling ‘alle zwanen zijn wit’ gefalsificeerd wordt door de waarneming van 1 zwarte zwaan. En ik heb je dus net gewezen op die zwaan.
Dat ‘reëel bestaande socialisme’ waar jij het steeds over hebt betreft alleen de autoritaire vormen. Werkelijk socialisme – regering door het volk – is vaak bloederig in de kiem gesmoord, maar bloeit nog steeds op allerlei plekken.
@12, dus de moslimbroeders diktatuur vervangen door de legerdiktatuur vind je goed. Zeer vooruitstrevend.
Om met Foucault te spreken, zolang wij niet doorhebben in welk paradigma wij zelf leven kunnen we nooit onze eigen leefomgeving en maatschappij met enig historisch onbevangen blik bekijken.