Anarchie is geen Wolkenkoekoeksland

U kent waarschijnlijk het universele anarchistenteken: de A met een cirkel eromheen. Weet u ook dat dit een verkorte weergave is van de uitspraak van Pierre-Joseph Proudhon, die als eerste de term anarchisme gebruikte en er de positieve inhoud aan meegaf: L’anarchie c’est l’ordre? A&O, anarchie en orde, vandaar dus het rondje met de A. Was het niet ooit een gruttersketen? En als u bij heel zware dominees langsgaat op zondag die niet alleen zeker weten dat de bijbel van kaft tot kaft Gods woord is en dat dit derhalve niet begrijpelijk en logisch vertaald mag worden, want dan stelt u vlees aan uw arm: “Ik ben de A en de O” laat zo’n dominee Jezus dan zeggen, Alpha en Omega, de eerste en de laatste letter van het Griekse alfabet, maar onbegrijpelijk voor wie opgroeit met het Latijnse. Christen-anarchisten zinspelen hier dan weer op door een A in een omega te verwerken, dit alles terzijde maar niet tezeer.

Anarchie als orde, u zult het niet in uw krantje terugvinden of op uw journaaltje zien. Anarchisten streven chaos na, zegt men daar, en men laat er liefst beelden bij zien van jongeren met bijna volkomen gezichtsbedekking – zoniet, dan met hanekam – die bijvoorbeeld op een geldautomaat inrammen, of de glazen ingooien bij een bank. Het is niet mijn idee van actie, maar ik ben wel zo voorzichtig dat het mij nuttig lijkt dit soort actievoerenden aan het woord te laten over waarom zij dit doen (ik denk dat de banken zelf genoeg ondernemen om het betalingsverkeer te verstoren, daar hoef je geen automaten voor te vernielen). Misschien zit er een gedachtenwereld achter dit handelen, misschien ook niet. Ik heb net iets te veel zich anarchist noemende lieden ontmoet die “gewoon doen waar ik zin in heb” anarchisme genoeg vonden. Dan was de omroep Veronica zeker ook prediker van anarchie.

Anarchisten zijn ordenaars. Het beste blijkt dit misschien uit hun preoccupatie met opvoeding. Niet alle grote namen van het anarchisme zijn ook oprichters van scholen geweest maar vermanende woorden aan de jongeren horen er altijd bij: Peter Kropotkin, in Nederland Bart de Ligt die studenten op hun verantwoordelijkheid voor de vrede wijst en zoveel meer. Maar de lijst pedagogen en schooloprichters is al helemaal indrukwekkend. Tolstoj had zijn eigen school op zijn landgoed, Jasnaja Poljana. Francisco Ferrer had zijn Moderne School, reden voor de Spaanse machthebbers hem dood te laten schieten na een showproces. Henri Roorda van Eysinga heeft de Franstalige Zwitserse jeugd rekenen en wiskunde bijgebracht met zijn eigen methode en hij paste zijn inzichten zo veel mogelijk toe in zijn onderwijs. Kees Boeke van de beroemde zoniet welhaast beruchte Werkplaats in Bilthoven was religieus-anarchist. Eerder dan hij had filosoof-civielingenieur en christen-anarchist Felix Ortt met zijn mede”strijder” Lod. van Mierop een school opgericht, waar de schrijver Cor Bruijn pedagogische inzichten ontwikkelde. Ortt mocht als academicus van de Nederlandse wetgever niet zelf les geven maar hielp als Oom Felix kinderen thuis bij hun huiswerk. De Summerhill School van A.S. Neill wordt als anarchistisch beschouwd. Ik ga niet veel langer door met deze opsomming die hele boekdelen kan beslaan (en die zijn er dan ook), ik noem nog even de anti-pedagoog Ivan Illich die de school wil opheffen maar daarmee nog niet het idee van educatie, de pedagoog/socioloog Paul Goodman (Growing up absurd) en de bevrijdingsopvoeder Paulo Freire.

Dat ik hier zo enthousiast over uitweid is enerzijds natuurlijk te verklaren door mijn eigen neiging tot schoolmeesteren, anderzijds door de behoefte er op te wijzen dat anarchisten zich zoveel moeite getroosten met wat men onderwijsexperimenten noemt omdat zij hiermee de ordeningsgedachte onderstrepen. Opvoeding in wanorde bestaat niet. Weinig leerlingen van genoemde en ongenoemde pedagogen zijn zelf anarchist geworden, maar dat is ook niet de bedoeling. De vrijheid zich te ontplooien en daarbij ook nog te leren staat voorop.

Ik schrijf dit evenwel met gedachten aan kameraden, geroepenen van een laat uur om het zo uit te drukken, die denken dat anarchie makkelijk is. Met zijn allen weigeren zich aan de wet te houden, alle repressieve uitingen van het staatsapparaat te negeren, het is binnen handbereik. De utopie van het Wolkenkoekoeksland – nu is het misschien nog niet mogelijk je middelvinger op te steken tegen een smeris, een rechter, een deurwaarder, maar het ogenblik kan niet al te ver meer zijn en dan –

Was het maar waar. Het enige positieve dat ik in dit verband kan zeggen is: je weet nooit. Maar opvoeding tot vrijheid, het is een Sisyphuskarwei dat nooit afkomt (en misschien ook gelukkig maar) en een toenemende onderdrukking door degenen die de staat in handen hebben is niet te keren met de enkele oproep tot ongehoorzaamheid.