Op zoek naar een levensvatbaar Plan B voor de EU

Plan B kan worden omschreven als het levensvatbare alternatief voor de neoliberale EU. Er is nieuws over. Het slechte nieuws is dat links traditioneel weer diep verdeeld is, zelfs over de contouren van dat Plan B. Het (beetje) goede nieuws is dat er een grote conferentie over Plan B plaatsvindt op 19-21 februari in Madrid.

Reactionair links
Ook Yanis Varoufakis zal participeren, tenminste volgens de Spaanse versie van de deelnemerslijst van 15 februari. Varoufakis is de initiator van Democracy in Europe Movement (DiEM25), de progressieve pan-Europese beweging die de EU wil democratiseren. Tegenover de Griek staan mensen als Duitser Oskar Lafontaine, Saarlandse fractievoorzitter van de partij Die Linke, en Fransman Jean-Luc Mélenchon, covoorzitter van de Parti de Gauche. Zij vertegenwoordigen reactionair links en hebben een voorkeur voor een terugkeer naar zelfstandigere natiestaten. Vragen voor de conferentie duiden daarop: ‘Wat zou de impact zijn van een breuk met de euro? Is het mogelijk om een progressieve ontwikkeling van de euro voor te stellen? Hoeveel zou een regering moeten toegeven om een verstoting uit de gemeenschappelijke munt te voorkomen? Bestaan er mediërende instrumenten zoals parallelle betaalsystemen of alternatieve munten die de eisen van de trojka (Europese Commissie, Europese Centrale Bank en Internationaal Monetair Fonds) helpen te weerstaan?’ De overtuiging van Varoufakis, verwoord in het manifest van DiEM25, is evenwel dat Europeanen een gemeenschappelijke agenda vanaf de basis moeten formuleren om van daaruit verbinding te zoeken met organisaties op lokaal, regionaal en nationaal niveau. Die overtuiging is bij Lafontaine en Mélenchon in het verkeerde keelgat geschoten. Ze ontbraken dan ook op 9 februari bij de presentatie van DiEM25.

De kern van de opvattingen van Lafontaine en Mélenchon is wellicht het duidelijkst verwoord door Thomas Fazi, schrijver van het boek The Battle for Europe. Hij meent dat de strategie op de lange termijn erop gericht moet zijn om verandering in Europa te bewerkstelligen – in zekere mate op post-nationaal niveau – maar dat dit slechts bereikt kan worden door progressieve verandering op nationale niveaus. Varoufakis kan daarop riposteren dat hij die visie vroeger ook deelde in zijn Modest Proposal maar dat zijn ervaringen als minister van Financiën van Griekenland hem de onvermijdelijke mislukking van deze strategie hebben doen inzien. Als een linkse regering in een lidstaat aan de macht komt, zoals die gedomineerd door Syriza in Griekenland, wordt ze gedwongen zich te conformeren aan de neoliberale agenda door een kongsi van het kapitaal, in dit geval door de beruchte trojka.

Schijndemocratie
Weliswaar lijken de huidige natiestaten al een eind onderweg op een democratisch parcours, maar Varoufakis stelt dat dit meer en meer slechts schijn is. Hij heeft de huidige ‘democratische’ politieke mechanismen in een recent interview nogmaals kort uitgelegd. Dus we hebben regeringen, politieke partijen ter verkiezing in Frankrijk, Duitsland, Griekenland, enzovoorts. Ze doen allerlei beloften. Ze worden gekozen. Maar ze hebben geen instrumenten om beleid echt te implementeren. Daarom ontstaat er een verwijdering tussen politici en volk. En wanneer beslissingen in donkere kamertjes worden genomen door hen die nooit verantwoording afleggen, ergens tussen Frankfurt en Brussel, plegen deze beslissingen – omdat ze nooit worden gecontroleerd door democratische processen – extreem slecht te zijn, temeer omdat ze de verkeerde vragen stellen. Ze vragen niet: ‘Hoe kunnen we het leven voor Europeanen verbeteren?’ De vraag die ze gewoonlijk stellen is: ‘Hoe kunnen we pretenderen dat ons beleid tot nog toe niet heeft gefaald?’ Het resultaat is dus een bekrachtigingsmechanisme van meer autoritarisme en slechtere economische prestaties. Dit is syndicaat Europa. Dus democratisering is niet alleen maar een verheven ideaal. Dit hebben we wel degelijk nodig om het verval in Europa te stoppen.

Terloops stelt DiEM25 bij dit alles bovendien slim het nationale niveau in Frage. De beweging wil een ‘netwerk van rebellerende steden’ vormen, zoals locoburgemeester Gerardo Pisarello van Barcelona het heeft geformuleerd. Tja, waarom niet uitgaan van steden in plaats van natiestaten? Barcelona is met 1,6 miljoen inwoners – metropool Barcelona inclusief voorsteden: ruim 5 miljoen – groter qua inwonertal dan Luxemburg, Malta of Cyprus. En waarom zou regio Schotland bij een Brexit afscheid van de EU moeten nemen?

Duur
Duurt het trouwens niet te lang om Europa te democratiseren? De doelstelling van 2025 betekent nog negen jaar kommer en kwel in een gure neoliberale wind, of zelfs erger via machtsovernames door illiberaal extreemrechts. Maar veranderingsprocessen vergen veel. Van iets – waarde van volk en vaderland – waarin je je leven lang hebt geloofd, nemen de meesten ongaarne afscheid, zelfs tegen beter weten in. En sowieso zijn er grote technische obstakels. De sociale standaarden in de verschillende lidstaten van de EU lopen ver uiteen. Alleen al die verschillen via een democratisch proces verzachten is hondsmoeilijk. Laten we hopen dat de conferentie in ieder geval duidelijk op een rijtje krijgt wat de opties en de kosten (lijden van Europeanen) daarbij zijn.